من أجل دعم إخواننا المنكوبين

لجنة دعم منكوبي منطقة الراشدية

على إثر الفيضانات التي اجتاحت منطقة الراشدية، وإيمانا بأهمية التضامن المدني والشعبي، تأسست بتاريخ 29 ماي 2006 " لجنة دعم منكوبي منطقة الراشدية " من طرف مجموعة من الاطارات الجمعوية والنقابية والمهنية والفعاليات المدنية، آخذة على عاتقها توفير الدعم العيني ( مواد غذائية، مفروشات، خيام....) بالاضافة إلى قافلة طبية، وكافة أشكال الدعم المؤسساتي للجمعيات المحلية المهتمة
في هذا الاطار تناشد اللجنة كافة إطارات وفعاليات المجتمع المدني الالتحاق بهذه المبادرة وتدعيمها، كما تهيب بالجماهير الشعبية التعبير عن تضامنها الفعال مع المنكوبين

التوقيعات
الجمعية المغربية لحقوق الإنسان
اتحاد جمعيات ووداديات فاس المدينة
حركة بدائل مواطنة
الجمعية الجهوية للمحامين الشباب
منتدى حماية المال العام
جمعية ظهر المهراز للتنمية الثقافية والاجتماعية
الفيدرالية الديمقراطية للشغل
الكنفدرالية الديمقراطية للشغل -المكتب المحلي
جمعية مبادرات لحمايةحقوق النساء
جمعية البديل للمعوقين جسديا -المكتب المركزي

الاتحاد النقابي للموظفين- إ م ش

جمعية أبريد للتنمية الثقافية والاجتماعية
جمعية ملتقى الشباب للتنمية
جمعية نادي الركاب للسينما والثقافة
جمعية العمل التطوعي والثقافي

UN MAROCAIN A L’ONU

Abdelhamid El Jamri,

Vice-président du Comité de protection des droits des travailleurs des Nations Unies

LAMIA BOUZBOUZ

01 Mai 2006

Voilà une semaine qu’il ne quitte plus son nouveau bureau à Genève. Abdelhamid El Jamri a du pain sur la planche depuis qu’il a été élu Vice-président du Comité de protection des droits des travailleurs migrants et de leur famille des Nations Unies. Un poste que lui a valu sa réputation d’expert international en migration et en ingénierie de projets de développement. Une expertise qui l’avait notamment conduit auparavant dans les couloirs des institutions européennes à Bruxelles.
La Gazette du Maroc : Il est rare qu’un Marocain occupe un tel poste au sein des Nations Unies. C’est presque un exploit…

Abdelhamid El Jamri : Je ne suis pas le seul Marocain au sein des Nations Unies. Essaidia Belmir est une autre Marocaine qui vient d’être élue pour faire partie du comité des Nations Unies contre la torture. L'on peut effectivement remarquer la rareté des Marocains au niveau des institutions internationales d’une manière générale.

Le Maroc ne manque pourtant pas de profils intéressants dans ce sens. C’est dû à quoi à votre avis ?

Je pense d'abord que pendant longtemps, le gouvernement marocain n’a pas accordé beaucoup d'importance à la présence marocaine autre que gouvernementale dans les instances internationales. Je parle comparativement à d’autres pays arabes comme l'Egypte, l'Algérie ou la Tunisie… Pourtant, il est vrai que le Maroc regorge de compétences et il ne profite pas assez de celles des Marocains de l’étranger. Il faudrait trouver les moyens de les utiliser, que ce soit pour son développement local ou pour le défendre sur la scène internationale, notamment sur le dossier du Sahara.

Votre élection en tant que Vice-président d’un comité au sein des Nations Unies est-elle un signal pour le Maroc ?

Je ne représente pas le Maroc dans ce poste. De même que je n’ai aucune relation structurelle avec le Maroc dans le sens où je ne reçois pas de consignes et je ne rends aucun compte concernant mon activité au gouvernement marocain.

C’est un poste qui nécessite un grand investissement personnel et j’y ai été élu pour être un expert international indépendant. C’est en tout cas un poste qui nécessite du temps.

Vous en restera-t-il pour assurer vos activités aussi bien en France qu’au Maroc ?

Si le Maroc m'aide, oui... (Rire).

Ah bon ? Quel genre d’aide ?

Il se trouve que c’est mon activité au Maroc qui me prend le plus de temps et cela est dû à un énorme décalage quant au rythme de travail. Le rythme au Maroc, par rapport au respect des engagements, à la gestion du temps, à la délivrance des documents et autorisations… reste très long !

Comment se porte «l’image» du Maroc au niveau du Comité dont vous assurez la vice-présidence au sein de l’ONU ?

Au-delà de l'image d'un Maroc beau et touristique, il est vu ici comme un pays qui avance, surtout au niveau des droits humains et de l'instauration de l'Etat de droit. Par comparaison aux pays africains et arabes, le Maroc se distingue. On en parle à part, comme c’est le cas par exemple pour l'Afrique du Sud.

Mais qu’en est-il du respect des droits des travailleurs ? Sommes-nous dans les règles ?

En tant que Comité, je ne pourrais en parler qu'au vu du rapport que va présenter le Maroc et des rapports alternatifs que la société civile ou autres institutions vont présenter.

Un rapport qui tarde à se pointer…

En effet, le Maroc n'a pas encore présenté son rapport au Comité sur l'état d'application de la convention sur les droits des travailleurs migrants. Il a pourtant tout à gagner à le faire rapidement. Ça va lui permettre de faire part d'un ensemble d'avancées enregistrées dans la gestion migratoire et, de là, trouver des solutions ou des débuts de solutions aux aspects un peu difficiles du dossier. Le Secrétariat de notre comité, le commissariat des droits de l'homme à l'UNHCR, l'OIT, l'OIM et moi- même, nous nous mettons à la disposition du gouvernement marocain pour l'aider dans cette démarche.

Au lieu de solliciter sans cesse l’aide internationale, le Maroc ne ferait-il pas mieux de former des gens à son niveau spécialisés dans ces domaines ?

Disons que ça va être la première fois que le Maroc va présenter un rapport à ce sujet. Le retard est dû certainement à son manque d’expérience dans ce genre d’exercices. Cela dit, il est vrai qu’il aurait tout à gagner à mettre en place un ensemble d'actions en direction des fonctionnaires concernés par la migration, et même en direction de la société civile qu'il va falloir associer à l'élaboration du rapport...

L’émigration vers les pays du Golfe

LAMIA BOUZBOUZ
Gazette du Maroc

04 Juillet 2005

Entretien avec

Abdelfattah Ezzine,

sociologue, chercheur.

C’est déjà la "saison des MRE", et de nouveau, on parle un peu trop de ceux résidents en Europe et l’on continue d’ignorer ceux en provenance des pays du Golfe. Ces pays qui abritent particulièrement de jeunes marocains qui, en l’absence d’un statut d’immigré, s’adonnent ou subissent toutes formes d’exploitations. Des dérapages qui se produisent au vu et au su des gouvernements concernés. Le nombre des Marocains installés dans cette région est pourtant loin d’être négligeable. Pratiquement 10 % des MRE. Pas moins de 31.269 Marocains, dont 20.000 en Arabie Saoudite, 8.359 aux Emirats arabes Unies et 2.910 au Sultanat d’Oman.

Abdelfattah Ezzine, sociologue marocain, est installé depuis deux ans au Sultanat d’Oman où il effectue actuellement un travail de recherches sur l’émigration féminine marocaine dans les pays du Golfe. Dans cet entretien, il nous livre ses conclusions sur les caractéristiques de cette émigration souvent mal vue, parce que mal gérée.

La Gazette du Maroc : quels sont, selon vous, les caractéristiques de la migration féminine marocaine dans les pays du Golfe ?
Abdelfattah Ezzine : on ne dispose pas d'études ni de recherches ou de recensements disponibles et fiables concernant la migration marocaine, féminine surtout, vers les pays arabes. De plus, la migration, qui intéresse l'Etat et les chercheurs, reste la migration vers l'Europe. Il est vrai que l'enjeu que représente cette dernière est de taille par rapport à celle qui s'opère vers les pays arabes y compris les pays du Golfe, mais cette dernière migration est vecteur de plusieurs maux et pathologies. Malgré ces handicaps de type politico-administratif, socio-culturel et scientifique, on peut avancer, d'après les enquêtes, les entretiens et les observations de terrain que j'ai menés durant deux années, elle est devenue un phénomène de société depuis l'arrivée des " touristes arabes " au Maroc au début des années 80. Avant, la migration vers les pays du Golfe n'attirait que les femmes âgées et analphabètes et assumaient les tâches domestiques comme gouvernantes. Avec la découverte de cette main-d'œuvre bon marché et bien formée mais aussi mal informée, cette migration va s'accélérer vers les pays qui tolèrent la présence de la femme dans les espaces publics. Ces immigrées vont travailler surtout dans le secteur de l'hôtellerie et les salons de beauté. Ensuite, comme les portes de l'Europe vont être fermées devant les immigrés et avec le chômage galopant des jeunes diplômés, de nouvelles catégories d'immigrées viennent grossir le nombre. Seulement, les temps ont changé et le marché se limite, ce qui va ouvrir un nouveau secteur d'emploi : la restauration avec tous les services accessoirement liés (serveuse, barmaid, chanteuse et danseuse).
LGM : quelle tournure prend la migration des jeunes femmes marocaines dans ces pays ?
A.E : cette migration souffre d'une juridiction qui handicape le statut de l'immigré. Il s'agit, dans ce contexte de "wafide" et non de "mouhajir", c'est-à-dire d'un salarié appelé à effectuer une tâche précise qui va durer tant que le marché lui est favorable et l'employeur est satisfait. Une fois le contrat rompu, le "wafide" est renvoyé à son pays. Il n'y a pas de droit cumulé par une ancienneté quelconque, même les enfants nés là-bas n'ont pas droit à une quelconque nationalité. Le mariage mixte n'est pas toléré par la loi dans les pays du Golfe, sauf, en général, pour les hommes handicapés. Pire ! toute personne, sollicitant l'octroi de la nationalité du pays d’accueil après plus d’une décennie de séjour comme le stipulent les lois, se trouve être privée de la double nationalité. L'immigré, arrivé au pays d'accueil, se trouve sous la coupe du "kafile". Une sorte de parrain ou tuteur qui lui retire son passeport et le muni d'une carte de travail faisant office de pièce d'identité. Il n'a droit à aucune activité à caractère syndical ou autre visant à défendre ses droits bafoués. Le "kafile" a tous les pouvoirs sur son salarié puisque ce dernier ne se trouve pas sous la protection de l'Etat du pays d'accueil et, les deux ne sont pas égaux devant la loi du pays d'accueil.
LGM : comment se déroule donc le séjour d’un immigré là bas ?
A.E : dans le manque d'encadrement des immigrés et leur ignorance des lois réglementant les contrats de travail, la majorité se trouve lésée. Une fois, entre les mains du "kafile" avec un contrat profitant à ce dernier, notre immigré se trouve dans le pétrin. Les contrats de travail sont vendus à des prix très élevés et l’immigré doit souvent travailler une année entière pour les payer. Pour les jeunes femmes immigrées, la situation est plus compliquée. Ayant signé un contrat couvrant les travaux domestiques ou similaires dans le secteur de l'hôtellerie, la nouvelle recrutée se trouve dans un processus de rodage pour accepter à monter sur scène en tant que danseuse ou chanteuse. On trouve aussi des personnes qui immigrent dans le cadre d’un contrat avec un groupe artistique. A côté de celles-ci, se trouvent les immigrées saisonnières qui profitent des saisons touristiques dans les pays du Golfe ou des visas de courte durée pour "transhumer" entre le Maroc et leurs pays de destination. Heureusement cette situation n'est pas la seule en vigueur. Il y'a des "kafiles" qui respectent les lois en vigueur et des "wafidines" et "wafidates" qui travaillent pour gagner leur pain honnêtement. Une réforme du cadre juridique de cette migration arabo-arabe profitera à tout le monde surtout avec les prémisses de la création d’un "marché commun" arabe où les Arabes doivent travailler pour la libre circulation des produits et des ressources humaines.
LGM : que faire pour garantir un "statut" et un minimum de droits pour ces jeunes femmes ?

A.E : il faut venir en aide à cette migration non seulement dans les pays du Golfe mais dans tout le monde arabe. Pour le Maroc, je constate qu’au moment où on parle des droits des immigrés surtout ceux vivant dans les pays occidentaux, on oublie catégoriquement ceux résidents dans les pays arabes. Et, les femmes sont le maillon le plus fragile et fragilisé par cette situation. Les mesures à suivre pour accompagner l’assainissement social, économique et politique de cette migration doivent émaner d’une volonté politique des partenaires officiels par la mise en œuvre d’actions concrètes, telle la ratification de la déclaration internationale des droits des immigrés que seule trois Etats arabes, dont le Maroc, ont signé. La mise en place d’une politique d’intégration de la femme dans le développement reposant sur une approche de discrimination positive en faveur de la femme. Enfin, l’élaboration d’une politique de migration dans le cadre d’une approche socio-économique globale visant une complémentarité capable d’influer sur les effets de la mondialisation; de manière à libérer les potentialités du marché arabe pour devenir plus compétitif.
LGM : quelle est la part de responsabilité de la société civile voilà ce niveau là ?
A.E : au Maroc, tout un travail d’information, de conscientisation voire de formation doit être la tâche de tous les acteurs oeuvrant pour une reconnaissance des droits de la femme et la réussite de cette transition démocratique encore fragile et fragilisée par les indicateurs élevés de la pauvreté, la marginalisation, l’analphabétisme … Il ne s’agit pas seulement de légiférer mais aussi de rendre ces lois effectives dans la vie des gens et de changer les mentalités archaïques. La responsabilité est partagée, et le fardeau pour ceux qui rêvent d’une société moderne et démocratique est très lourd. Les événements que le Maroc a connus depuis que le processus de transition démocratique a démarré sont plein d’enseignements, mais il faut continuer tout en comptabilisant les réussites et les "échecs". Aujourd’hui, on ne doit pas parler de responsabilité de manière unilatérale mais multilatérale.

Marokkanen in Nederland

De emigratie van Marokkanen naar West-Europa is officieel in de jaren zestig geregeld in werfakkoorden. Met Duitsland werd zo'n overeenkomst waarin alle procedures voor werving en tewerkstelling waren geregeld, gesloten in 1963, Frankrijk volgde in 1964, België ook in 1964 en Nederland kwam wat achteraan met een werfakkoord in 1969. De werving heeft formeel niet langer dan vier jaar geduurd, want bij de (olie)crisis van 1973 werd zij stopgezet. Daarna is de immigratie doorgegaan in de vorm van primaire en secundaire gezinshereniging. In het eerste geval laat een (voormalige) gastarbeider zijn gezin overkomen, in het tweede geval huwt een kind met een legale verblijfsstatus in Nederland met een Marokkaan uit Marokko. Verder is er een migratiecircuit van illegalen. Toen Shadid (1979) aan het einde van de jaren zeventig een grote representatieve steekproef van Marokkaanse arbeiders ondervroeg, ontdekte hij dat slechts 13 procent van hen via de officiële werving was gekomen. Velen hadden eerder in Frankrijk gewerkt en kwamen daarna door naar Nederland. Obdeijn (1993) heeft onlangs gereconstrueerd hoe het migratiepatroon zich heeft ontwikkeld. Hij schrijft dat verschillende wervingscommissies op hun eigen houtje het land doorkruisten op zoek naar sterke jonge mannen (met een gaaf gebit) en dat ze in feite deden wat een aantal louche lokale bemiddelaars zeiden. Waren de eerste emigranten eenmaal vertrokken, dan volgde de rest spontaan via het welbekende proces van kettingmigratie. Door dit mechanisme is de afkomst van de Marokkaanse migranten regionaal zeer beperkt. De Marokkanen in Frankrijk zijn grotendeels afkomstig uit de Soesstreek rond Agadir (dat in de koloniale periode onder Frans bewind stond) en er zijn veel studenten onder die uit steden kwamen. De Marokkaanse immigrantengroep in Frankrijk is sociaal meer gevarieerd samengesteld dan waar ook in Europa. De Marokkanen in België zijn grotendeels afkomstig uit de steden in het noorden (Tanger, Tetuan, Larache, Chefchaouen en Ouazzane). Die in Nederland zijn voor 80% afkomstig uit het voormalige Spaanse protectoraatsgebied in de Rif dat onderontwikkeld is gebleven en dat bevindt zich dicht bij het gebied van waaruit de cannabis-cultuur zich verbreidt. Het opleidingsniveau van de Marokkaanse gastarbeiders naar Nederland was zeer laag, 70% had zelfs geen lager onderwijs genoten en een intellectueel kader (zoals in Frankrijk) ontbrak geheel. De reden waarom door het Nederlandse bedrijfsleven vooral in de Rif is geworven, is volgens Obdeijn nogal prozaﳣh. De Nederlandse werfagenten zochten de minst ontwikkelde bevolking, omdat daarvan de grootste mate van gedweeheid werd verwacht en de koning van Marokko zag ze gaarne een lastige bevolkingsgroep wegvoeren. Dat het de Marokkaanse gemeenschap in Nederland niet voor de wind is gegaan, is neergelegd in werkelijk honderden wetenschappelijke rapporten en beleidsnota's. Het globale beeld is er een van hopeloze sociale achterstand en culturele ontwrichting. Natuurlijk doen algemene cijfers geen recht aan de interne variatie binnen een groep. Buys (1993) vraagt speciaal aandacht voor Marokkaanse jongemannen die hun weg in Nederland wel goed hebben kunnen vinden en Crul (1994) stelt op grond van onderzoek vast dat de ?echte? tweede generatie van Marokkanen (dus niet de anderhalve generatie die in Nederland maar weinig naar school is gegaan) het op school helemaal niet zo slecht doet. Maar het totaalbeeld is vooralsnog weinig hoopgevend. Niet meer dan een kwart van het Marokkaanse arbeidspotentieel verricht feitelijk betaalde arbeid (Veenman en Mertens, 1994: 112) en vrouwen vrijwel helemaal niet. Van al degenen die wel werken kan tweederde worden gerekend tot de laagste twee functiecategorie van de arbeidsmarkt (tegen niet meer dan 22% van autochtone Nederlanders). Dat Marokkanen ook binnen het spectrum van etnische groepen niet de allerlaagste gemiddelde inkomens laten zien is alleen te verklaren uit de hoge uitkeringen die zij gemiddeld genieten vanwege het hoge kindertal (Martens en Veenman, 1994: 142). Samen met de Turken behoren de Marokkanen tot de sociale categorie die feitelijk het slechtst is gehuisvest en die in dit opzicht ook de minste aspiratie vertoont (Van Praag, 1990). Op school behalen Marokkanen gemiddeld de slechtste resultaten en vertonen het hoogste drop-out-percentage (Kloprogge e.a., 1994). Een deel van de Marokkaanse gemeenschap profileert zich als etnische ondernemer in slagerijen en de horeca, maar hun percentage is klein als dat wordt vergeleken met het aantal kleine zelfstandige ondernemers in andere etnische groepen (Van den Tillaart, 1993: 164). Een dergelijk ongunstig maatschappelijk profiel vormt een voedingsbodem voor criminaliteit. Zowel de slechte maatschappelijke vooruitzichten in absolute zin als ook de relatieve deprivatie dragen daartoe bij. Marokkaanse jonge mannen lopen bij het zoeken naar werk tegen een geweldige blokkade van discriminatie op. Bij een wetenschappelijke situatie-test waar mensen met volmaakt gelijke kwalificaties maar ongelijke etnische achtergrond, solliciteren op werkelijk bestaande vacatures, maakten Marokkaanse jonge mannen geen schijn van kans (Bovenkerk, Gras en Ramsoedh, 1995). Deze etnische groep onderscheidt zich van de andere ook nog door een grote generatiekloof. Veel Marokkaanse gezinnen zijn ontregeld door de aanhoudende onenigheid tussen vaders en zonen. Overal waar Marokkanen wonen in Nederland - hun vestigingspatroon volgt het algemene beeld van gastarbeid in Nederland (ze wonen in en rond de oude industriesteden, in de grote steden en in kleinere centra) - ziet de politie zich geconfronteerd met een reusachtig probleem van criminaliteit van Marokkaanse jongens (vergelijk Junger en Zeilstra, 1989; Werdmr, 1990; Bovenkerk, 1992). Nu gaat het hier grotendeels om vermogensdelicten (inbraak en zo) en dat heeft op zich weinig te maken met georganiseerde misdaad. Maar het schept wel de voorwaarden om een deel van jeugddelinquenten door te laten gaan in een carriere in de zware misdaad. De randgroep die Werdmr een aantal jaren lang volgde, leverde tenslotte enkele professionele misdadigers op. Dit verschijnsel wordt, zoals alle georganiseerde misdaad, nauwelijks zichtbaar in de algemene criminaliteitsstatistiek. Overigens kunnen dezelfde jongeren wel degelijk een rol spelen in de drugshandel en volgens de hier gehanteerde definitie worden gerelateerd aan georganiseerde misdaad.
In dit hoofdstuk hebben wij reeds uiteengezet dat de (georganiseerde) misdaad in Marokko zo weinig gewelddadig is. Dat geldt ook voor Marokkanen in Nederland. Zij scoren niet hoog als het gaat om geweldscriminaliteit (Werdmr en Meel, 1993) en ook het aantal liquidaties in het milieu is gering.Bij alles wat we te horen hebben gekregen en in alle materiaal dat wij onder ogen hebben gehad, waren niet meer dan bericht over een rippartij op Marokkanen door Antillianen, bericht over een Marokkaanse coffeeshophouder die zich genoodzaakt zag rolluiken voor de ruiten aan te brengen toen iemand zich kwam wreken omdat de geleverde hash van inferieure kwaliteit was geweest, en bericht over de gijzeling (door een Nederlandse bende) van een Marokkaan die zijn schuld nog moest betalen. In alle gevallen zijn zij slachtoffers en geen daders van geweld. Wij hebben deze betrekkelijke geweldloosheid binnen Marokko zelf in verband gebracht met de beheersstructuur van de overheid. Hier is de vraag aan de orde of haar invloed zich ook tot Nederlands grondgebied uitstrekt. Het is zonder meer duidelijk dat de geldzendingen naar huis van de emigranten een belangrijke bron vormen van de Marokkaanse economie en de overheid doet er alles aan om deze te continueren. In alle landen met Marokkaanse gastarbeiders is door de overheid een beheersstructuur opgezet die bestaat uit ambassades, consulaten, filialen van Marokkaanse banken, moskeebesturen; zelfs onderwijzers die overkwamen in het kader van het verzorgen van onderwijs in eigen taal en cultuur speelden hierin een rol (Lucassen en Kn, 1992: 97). De culturele vereniging Amicales werd van deze beheersing het brandpunt en symbool. De emigranten behoorden hun plichten tegenover het koninkrijk te vervullen en van meet af aan was duidelijk dat politieke discipline zou worden afgedwongen door dwarsliggers van het politieke systeem lastig te vallen tijdens hun vakanties in Marokko of door hun achtergebleven familie onder druk te zetten. Die initiatieven en vooral Amicales zijn bekritiseerd als vormen van ontoelaatbare inmenging door een rechtse politieke organisatie in andere landen. In de jaren tachtig kwam de Unie van Marokkaanse Moslimorganisaties in Nederland (UMMON) daarvoor in de plaats.

Rabbae (1993) heeft laten zien dat ook die in feite niet anders is dan een mantelorganisatie van de Marokkaanse overheid. Deze activiteiten vormen een rem op het inburgeren van Marokkaanse emigranten en dat lijkt ook de bedoeling te zijn. Deze ontwikkeling bereikte een dramatisch hoogtepunt toen de koning in het midden van de jaren tachtig verklaarde dat het niet in de bedoeling lag dat zijn onderdanen gebruik zouden maken van het stemrecht dat zij in Nederland voor lokale verkiezingen hadden verkregen. Deze ingreep was strijdig met de bedoelingen van het Nederlandse minderhedenbeleid. In de jaren negentig is het toneel weer veranderd. Thans voert de Marokkaanse overheid een buitenlands cultureel en politiek offensief om de verkeerde indruk weg te nemen. Journalisten, beoefenaren van de wetenschap, bestuurders en ambtenaren van politie en justitie worden door de Marokkaanse overheid uitgenodigd het land te bezoeken met de bedoeling zich ervan te overtuigen dat Marokko een moderne staat is en geen achterlijke tribale gemeenschap. Onder het motto dat je er zelf geweest moet zijn om er over te kunnen oordelen, spreken de reislustigen zich bij thuiskomst positief over het bewind uit. De Marokkaanse minister van Migratiezaken is in Nederland tegenover de minister die het minderhedenbeleid in haar portefeuille had, mevrouw Dales, komen verklaren dat hij persoonlijk niet tegen de integratie van Marokkanen in hun nieuwe vestigingslanden gekant was. Het is de vraag of Nederlandse politici en ambtenaren voldoende vertrouwd zijn met de subtiliteiten van de Marokkaanse diplomatie. Twee jaar daarvoor had koning Hassan II zelf tijdens een interview op de Franse televisie (in het programma 7 sur 7) verklaard dat Marokkanen wel Marokkaan moesten blijven. Hiermee was niets miszegd, maar de boodschap was in de Marokkaanse gemeenschap meer overtuigend overgekomen dan de persoonlijke gevoelens van de Migratie-minister. Wij gaan er dan ook vanuit dat ondanks alle interne en steeds wisselende strijdtonelen binnen de Marokkaanse gemeenschap, de invloed van de Marokkaanse overheid nog steeds aanzienlijk is.

http://www.nrc.nl/W2/Archief/Irtreport/traa/b8_2_29.htm

Morocco: From Emigration Country to Africa's Migration Passage to Europe

By Hein de HaasRadboud
University Nijmegen


Over the second half of the 20th century, Morocco has evolved into one of the world's leading emigration countries. Moroccans form one of the largest and most dispersed non-Western migrant communities in Western Europe. Morocco's current population is about 30 million; over two million people of Moroccan descent currently live in Western Europe. More recently, a growing number of Moroccan migrants have settled in Canada and the US. Receiving $3.6 billion in official remittances in 2003, Morocco was the fourth largest remittance receiver in the developing world. In the meantime, Morocco seems to be evolving into a transit and immigration country for migrants from sub-Saharan Africa.

Migration History

The precolonial population history of Morocco has been characterized by continually shifting patterns of human settlement and uprooting of sedentary and (semi-) nomadic groups. Centuries-old seasonal and circular rural-to-rural migration patterns existed between marginal rural areas and relatively prosperous regions and towns in western Morocco. Following the Arab-Islamic conquests beginning in the seventh century, mostly Arabic-speaking population groups migrated to present-day Morocco. Large numbers of Muslims and Jews migrated from Spain to Morocco after the reconquista of the Iberian Peninsula. Far into the 20th century, the slave trade constituted an important form of forced migration within and towards Morocco. The French colonization of Algeria in 1830 heralded the beginning of a period of economic and political restructuring, which created entirely new migration patterns from Morocco. The demand for laborers on the farms of French colons (settlers) and in the expanding Algerian coastal cities attracted a rising number of seasonal and circular migrants. In the late 1930s, the number of Moroccan migrants to Algeria was estimated at about 85,000 per year. In 1912, the Franco-Spanish protectorate over Morocco was formally established. While France gained control over the heartland of Morocco, the Spanish protectorate was limited to the southern Western Sahara and the northern Rif mountain zone. Road construction, other infrastructure projects, and the rapid growth of cities along the Atlantic coast shaped new markets for rural-to-urban migration. The colonial era (1912 to 1956) also marked the beginning of migration to France. During World War I and World War II, an urgent lack of manpower in France led to the active recruitment of tens of thousands of Moroccan men for factories, mines, and the French army. Most of these migrants returned to Morocco. During World War I, 40,000 were recruited, and 126,000 were recruited during World War II for the French army. Although 40,000 Moroccans from the Rif (known as Riffians) found employment in Franco's army during the Spanish civil war in Spanish Morocco, labor migration from Morocco to Spain was extremely limited. Until the 1960s, Spain itself remained a source of labor migrants to northern Europe and even to Algeria. When France stopped recruiting Algerian workers during the Algerian war of independence (1954-1962), migration of factory and mine workers from Morocco was boosted. Between 1949 and 1962, the Moroccan population in France increased from about 20,000 to 53,000. Much of this migration took place via Algeria, which remained a French colony until 1962. Moroccan laborers followed their colon employers, who massively departed to France after Algerian independence. Yet this post-colonial migration was only modest compared with the 1962-1972 decade, when the magnitude and geographical scope of Moroccan emigration dramatically expanded. The strong economic growth in Western Europe in the 1960s resulted in great demand for low-skilled labor. Morocco signed labor recruitment agreements with the former West Germany (1963), France (1963), Belgium (1964), and the Netherlands (1969). This was the onset of a spatial diversification of Moroccan emigration, which had been mainly directed towards France. Moroccan Jews followed a distinct pattern, massively emigrating to France, Israel, and Canada (Québec) after the creation of the state of Israel in 1948 and the Six Day War of 1967. Morocco's Jewish population dwindled from an approximate 250,000 to the current number of about 5,000. Between 1965 and 1972, the estimated number of registered Moroccans living in Europe increased tenfold, from 30,000 to 300,000, to around 400,000 by 1975 .

From Guest Workers to Permanent Settlers

The 1973 oil crisis heralded a period of economic stagnation and restructuring, resulting in rising unemployment and a lower demand for unskilled laborers in Western Europe. Consequently, the destination countries closed their frontiers for new labor immigrants and introduced visa requirements for Moroccan visitors. Although the Moroccan government, most host societies, and the so-called "guest workers" themselves insisted that this migration was temporary, most migrants did not return after 1973. The economic situation in Morocco deteriorated and, following two failed coups d'état in 1971 and 1972, the country entered a period of political instability and repression. Consequently, many migrants decided to stay in Europe. Paradoxically, the increasingly restrictive immigration policies pursued by receiving states interrupted the traditional, circular character of Moroccan migration. Migrants feared not being able to go back to the receiving country if their return home was not successful. The discontinuation of the "return option" explains why many migrants decided to stay in Europe. Massive family reunification in the 1970s and 1980s foreshadowed this shift to more permanent migration. It was mainly through family reunification that the total population of people of Moroccan descent in France, Belgium, the Netherlands, and Germany increased from 400,000 in 1975 to over one million in 1992. Although the majority of labor migrants ended up staying permanently, the late 1980s and early 1990s saw waves of return migration. Between 1985 and 1995, some 314,000 migrants returned to Morocco from France, the Netherlands, Belgium, Germany, the UK, and Denmark. Return migration peaked in 1991 at 40,000 returnees. Since 1994, return migration has fallen to less than 20,000 per year. Return migration rates among Moroccans have been among the lowest of all immigrant groups in Europe. Family reunification was largely completed by the end of the 1980s. During the 1990s, however, migration to Europe from Morocco continued as the children of guest workers married people from their parents' home regions. This process of family formation largely explains the striking persistence of Moroccan migration to the classic European destination countries. By 1998, the number of people of Moroccon descent in these countries had risen to 1.6 million. From 1992 to 2001, about 430,000 Moroccans living in Belgium, Denmark, France, Italy, the Netherlands, and Norway were granted the nationality of an EU Member State.

New Moroccan Migrations

Besides the increasing reliance on family migration, a second consequence of restrictive immigration policies in Europe was an increase in the number of undocumented labor migrants, particularly in Spain and Italy. Themselves former labor exporters, Spain, Italy, and even Portugal have emerged as new destination countries since the mid 1980s. Until Italy and Spain introduced visa requirements in 1990 and 1991, respectively, Moroccans were able to enter as tourists and overstay their visas. On several occasions since the late 1980s, Italian and Spanish governments were compelled to grant legal status to Moroccans and other migrants through successive regularization campaigns. Between 1980 and 2004, the combined Moroccan population officially residing in Spain and Italy increased from about 20,000 to 650,000. Italy and in particular Spain have replaced France as the primary destination for new Moroccan labor migrants. An increasing proportion of independent labor migrants to Southern Europe are women who work as domestic workers, nannies, cleaners, or in agriculture and small industries. Since the oil crisis, a relatively small number of Moroccans have migrated to Libya (120,000) and the oil-rich gulf countries (several tens of thousands) to work on temporary contracts. More recently, the United States and the French-speaking Canadian province of Quebec have attracted increasing numbers of generally well-educated Moroccans. The combined effects of family-related migration, undocumented migration, and labor migration to Spain and Italy explain why Moroccan emigration has persisted in spite of increasingly restrictive immigration policies. The Moroccan migrant stock in Europe and North America has increased almost sevenfold from 300,000 in 1972, on the eve of the recruitment freeze, to at least 2.3 million around 2000. This figure excludes undocumented Moroccan migrants, who are likely to number at least several hundreds of thousands of people. France is home to the largest legally residing population of people of Moroccan descent (more than 1,025,000), followed by Spain (397,000), the Netherlands (315,000), Italy (287,000), Belgium (215,000), and Germany (99,000). Smaller communities live in the Scandinavian countries (17,000), the United Kingdom (50,000), the United States (85,000), and the Canadian province of Quebec (70,000). Including migrants in Arab countries and Moroccan Jews living in Israel, at least three million people of Moroccan descent live outside the country.

Trans-Saharan Migration

Each year, several tens of thousand of sub-Saharan Africans are believed to migrate to Spain through Europe. Since the mid 1990s, Morocco has developed into a transit migration country for these migrants, a mixed group of asylum seekers and, increasingly, labor migrants. They generally enter Morocco at the border east of Oujda from Algeria after they have crossed the Sahara overland, usually through Niger. Once in Morocco, they often attempt to enter the Spanish cities of Ceuta and Melilla by scaling the tall border fences separating these enclaves from Morocco. Because Spain has few repatriation agreements with sub-Saharan countries and because of identification problems, many migrants who manage to get in are eventually released. In September 2005, at least five people died and more than 40 were injured in such a massive border-crossing attempt in Ceuta. Initially, this flow from sub-Saharan Africa seemed to be a reaction to political turmoil and civil war affecting countries like the Democratic Republic of Congo, the Republic of the Congo, Sierra Leone, Liberia, and Côte d'Ivoire. Since 2000, however, migrants tend to come from an increasingly diverse array of origin countries. New origin countries of such transit migrants include Nigeria, Senegal, the Gambia, Liberia, Mali, Ghana, Burkina Faso, Niger, Sudan, the Central African Republic, and Cameroon. Recently, even migrants from Asian countries, such as India, Pakistan, and Bangladesh, have transited through Morocco via the Saharan route. They are mostly flown in from Asia to West-African capitals. From there, they follow the common Saharan trail via Niger and Algeria to Morocco. Although most migrants consider Morocco a country of transit, an increasing number of migrants who fail to enter Europe prefer to settle in Morocco on a more long-term basis rather than return to their more unstable and substantially poorer home countries. Probably several tens of thousands have settled in cities like Tangiers, Casablanca, and Rabat on a semi-permanent basis, where they sometimes find jobs in the informal service sector, petty trade, and construction. Others try to pursue studies in Morocco. Yet sub-Saharan migrants face substantial xenophobia and aggressive Moroccan and particularly Spanish border authorities. Since most of them have no legal status, they are vulnerable to social and economic marginalization. In September 2005, a Moroccan newspaper compared sub-Saharan African migrants to "black locusts" invading northern Morocco. Frequent round-ups have occurred in immigrant neighborhoods and in improvised ad-hoc camps close to the Spanish enclaves of Ceuta and Melilla and larger cities, and unauthorized migrants are regularly deported to the Algerian border. There is evidence that a substantial minority of immigrants to Morocco have migrated for reasons that fall under the 1951 Geneva Convention Relating to the Status of Refugees. However, the Moroccan government assumes that virtually all sub-Saharan immigrants in Morocco are "economic migrants" on their way to Europe. This means asylum seekers are rejected at the border or deported as "illegal economic immigrants" even though Morocco is party to the 1951 Geneva Convention, has a formal system for adjudicating asylum applications, and has an Office of Refugees and Stateless Persons (Bureau des Réfugies et Apatrides - BRA) to assist and protect refugees. The United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR) office in Morocco has recognized about 2,100 people in Morocco today as refugees, but the BRA generally does not grant them status. Therefore, they lack rights to employment, education, and health care.

Policies on Emigration, Remittances, and Integration Abroad

Ever since the 1960s, the Moroccan government has encouraged emigration on political and economic grounds. It stimulated labor recruitment from relatively marginal Berber-speaking areas of the southwestern Sous valley, the oases of southeastern Morocco, and the northern Rif Mountains, a region notorious for its rebellious attitude to central authority. In particular, remittances were expected to make a contribution to prosperity and thus dampen the rebellious tendency. Formal recruitment by specialized agencies was important only in the initial years of labor migration. Even in the 1960s, spontaneous settlement and informal recruitment by companies was more important numerically. "Spontaneous" migrants were assisted by relatives or friends already abroad, who also acted as intermediaries with employers. Most migrants succeeded in obtaining permanent residence through a series of legalization campaigns in the Netherlands (1975), Belgium (1975), and in France (1981-1982). In terms of remittances, the total amount of money and goods increased steadily up until the early 1990s. Between 1968 and 1992, the officially registered remittances rose from $23 million to $2.1 billion per year. However, over the 1990s an ominous stagnation in remittances, at around $2 billion per year, generated the fear of a future decline. This prospect prompted the Moroccan authorities to change their attitude toward migrants. Until then, the Moroccan government had attempted to maintain tight control of Moroccans living in Europe by actively discouraging their integration into the receiving societies, including naturalization. The government sent Moroccan teachers and imams abroad and provided education to migrants' children in the Arabic language and Moroccan culture to prevent integration and alienation, which was also perceived as endangering vital remittance transfers. Through Moroccan embassies, consulates, mosques, and state-created offices for migrants, such as the "Amicales," Moroccan migrants were actively discouraged from establishing independent organizations and joining trade unions or political parties. The Moroccan government also prevented migrants from organizing themselves politically and, as such, from forming an opposition force from abroad. During the 1970s and 1980s, it was not unusual for political troublemakers who lived in Europe to be harassed while visiting family and friends in Morocco. However, European governments criticized the integration-discouraging policies that ran counter to their own integration policies. Moreover, there was a growing consciousness that Morocco's policies alienated the migrant population from state institutions rather than binding them closer to their home country. The Moroccan state changed course in the early 1990s. Past repression was largely replaced by the active courting of the expanding Moroccan diaspora. Along with the dismantling of the control apparatus in Europe, this has meant a more positive attitude towards naturalization and dual citizenship. A ministry for Moroccans residing abroad was created in 1990. In the same year, the Moroccan government established the "Fondation Hassan II pour les Marocains Résidant à l'étranger," which aims to foster links between Moroccan migrants and Morocco. This foundation helps them in various ways, both in Europe and during their summer holidays in Morocco, and seeks to inform and guide migrants on investment opportunities. These changes were in line with the liberalization of Moroccan society over the 1990s. Increasing civil liberties meant more freedom among migrants to establish organizations such as Berber, "home town," and aid associations. Customs procedures work more smoothly and are less corrupt than in the past. Advertisements on the radio and television target Moroccans visiting from abroad, and the Moroccan motorways even have service centers catering to them. Migrants who criticize the government are rarely bothered now when visiting.

Surging Remittances

In recent years, it has become easier, cheaper, and more attractive for Moroccans to remit money because of a government-encouraged expansion of Moroccan bank branches in Europe, the lifting of restrictions on foreign exchange, fiscal measures that favor migrants, and devaluations that increase the value of foreign currency. These measures are in line with the "positive attitude" adopted in the early 1990s. At first glance, these policies seem to have reversed the stagnation in remittances. Since 2000, there has been a spectacular increase in official remittances, which stood at $3.6 billion in 2003. New labor migration flows to Spain and Italy and those countries' large-scale legalization programs in recent years also help explain the increase. Morocco has been relatively successful in channeling remittances through official channels. Remittances are a crucial and relatively stable source of foreign exchange and have become vital in sustaining Morocco's balance of payments. In 2002, official remittances represented 6.4 percent of the gross national product (GNP), 22 percent of the total value of imports, and six times the total development aid paid to Morocco. They also exceed the value of direct foreign investments, which are also much more unstable. The actual amount of remittances is estimated to be at least one-quarter to one-third higher — or about $1 billion — because money is also sent through informal channels or in the form of goods taken to Morocco. Despite the level of remittances, few migrants seem inclined to start enterprises in Morocco. The Moroccan government, therefore, has tried to attract migrants' investments by offering fiscal incentives, reducing corruption, and removing bureaucratic obstacles to investment, such as easing administrative procedures for obtaining business permits.

Migration and EU-Morocco Relations

Spain is located only 14 kilometers from the Moroccan coast, and the Spanish enclaves of Ceuta and Melilla on the northern Moroccan coast literally represent "Europe in Africa." In many respects, the Strait of Gibraltar is the European Union's equivalent of the Rio Grande between the US and Mexico. Despite intensified border controls, tens of thousands of Moroccans and, increasingly, other Africans manage to enter Europe each year. This makes Spain the main entrance to an internally borderless Europe for African immigrants. Undocumented migrants usually enter either by riding in pateras (small fishing boats chartered by smugglers) or speedboats, hiding in trucks or migrants' vans, or carrying false papers. Since the mid 1990s, intensified border patrolling in the Strait of Gibraltar has prompted migrants to cross from more eastern places on the Mediterranean coast and to explore new crossing points to Europe, such as the Canary Islands. Moroccan authorities claim that, in 2004, they prevented more than 26,000 irregular attempts to emigrate, of which 17,000 concerned sub-Saharan immigrants. In 2004, 15,675 undocumented boat migrants were intercepted by the Spanish authorities during their attempts to cross to the Iberian coast (46 percent of all cases) or the Canary Islands (54 percent of all cases). About 55 percent are estimated to be Moroccan and 43 percent sub-Saharan African, compared to 81 and two percent in 1999, respectively. There has been roughly one fatality per 100 interceptions since the late 1990s, mostly due to drowning. According to official numbers, 1,035 migrants died between 1999 and 2003 while migrating to Spain. Migrants rights' organizations claim the real figure is higher. Immigration control ranks high on the European Union's (EU) agenda, and, as a result, the EU's relationship with Morocco has endured considerable stress. In particular, the issue of Morocco readmitting undocumented migrants is a pressing but yet unresolved issue in negotiations with the EU. Yet there is already a high level of bilateral cooperation with the some EU Member States, chiefly with Spain. Since 2004, Morocco and Spain have collaborated in joint naval patrols and readmission of Moroccan and non-Moroccan nationals in return for $390 million in aid. In recent years — especially after the terrorist attacks in Madrid in March 2004, in which several Moroccans were involved — immigration is increasingly linked to security issues. There is also increasing concern about Morocco's role as a transit country for migrants from sub-Saharan Africa. In 2003, Morocco passed a new law regulating the entry and residence of foreigners. The law includes heavy sanctions against undocumented immigration and human smuggling but largely ignores migrants' rights. According to critics, in passing the new law Morocco is bowing to pressure from the EU, which wishes Morocco to play the role of Europe's "policeman" in North Africa. To reduce immigration flows from Morocco, the EU is also seeking to boost Morocco's development. In 1996, Morocco signed the European Mediterranean Association Agreement (EMAA) with the EU, Morocco's most important trading partner. This should lead to the establishment of a free trade area in 2010. The EU's support for Morocco's economic transition is mainly implemented through the MEDA (Mésures d'Accompagnement or Accompanying Measures) program, which aims to increase competitiveness by developing the private sector and promoting good governance. Significant funds from the MEDA program target the stated goal of immigration reduction. Of the total MEDA aid budget of 426 million euros for 2000-2006, 115 million euros (27 percent) are being spent to "break out of the circle of weak growth, unemployment, poverty, and migration" through support for the control of illegal immigration and rural development programs. In particular, the funds target the northern provinces, which are seen as a source of poverty, drugs, human smuggling, and illegal migration. Although the Moroccan government is formally complying with MEDA's and the EU's fight against illegal immigration, serious doubts remain about the credibility and effectiveness of these policies. First, on a yearly basis, MEDA aid is equal to only two percent of remittances. Second, besides a certain reluctance to play the role of Europe's policeman and massively expel sub-Saharan immigrants, which might also harm strategic political relations with sub-Saharan countries, Moroccan policymakers claim it is impossible to stop migration as long as the economic and political root causes persist. Although the number of interceptions have dramatically increased in recent years, it is estimated that the majority of migrants reach Spain due to the professionalization of smuggling techniques and a diversification and expansion of migration strategies. Also, sub-Saharan immigrants who are deported to Algeria tend to return within a few days. In the eyes of the Moroccan government, the EU's intention to create a "common Euro-Mediterranean space" is perceived as lacking credibility for a number of reasons. First, Europeans have almost unrestricted access to Morocco although Moroccans face restrictive policies. Second, protectionist policies prevent Morocco from exporting agricultural products to the EU, while many undocumented Moroccan migrant workers help harvest produce in EU countries. From the Moroccan perspective, migration constitutes a vital development resource that alleviates poverty and unemployment, increases political stability, and generates remittances. In fact, the Moroccan government has little interest in stemming emigration while European employers are in need of labor.

Future Prospects

Persistent demand for migrant labor in Western Europe in agricultural, construction, and service sectors, along with high youth unemployment and low wages, suggest that emigration is likely to continue at high levels in the near future. However, in the longer term, emigration might decrease following the substantial decline of people attaining working age in the decades after 2010, although this obviously depends on future economic growth. Over the longer term, the decline in the working-age population may result in a decreased potential for emigration; the decline could also affect the progressive development of Morocco into a "transitional" country, characterized by the coexistence of emigration, transit migration, and immigration. This process has apparently already been set in motion with mounting overland immigration from sub-Saharan countries. Although Moroccan policymakers and the media stress the temporary, transitory character of sub-Saharan migration, an increasing proportion of these officially "temporary" migrants might become permanent settlers. These African migrants to Morocco face substantial xenophobia and social and economic marginalization. At the same time, their presence confronts Moroccan society with an entirely new set of social and legal issues typical for immigration countries, issues that do not yet resonate with Morocco's self-image as an emigration country.

Hein de Haas is postdoctoral researcher at the Centre for International Development Issues Nijmegen (CIDIN) of the Radboud University Nijmegen, the Netherlands. His research focuses on the reciprocal linkages between internal and international migration and broader development processes. His empirical research has focused on the Middle East and North Africa in general and Morocco in particular. He is currently conducting a postdoctoral research project, which compares migration-development linkages in Morocco, Tunisia, Egypt, and Turkey.

Sources:

Barros, Lucile; Mehdi Lahlou; Claire Escoffier; Pablo Pumares; and Paolo Ruspini (2002). "L'immigration Irregulière Subsaharienne à Travers et Vers le Maroc." Geneva: ILO. Available online.

Baldwin-Edwards, Martin (2004). ‘The Changinging Mosaic of Mediterranean Migrations' in Migration Information Source. Available online.

Basfao, Kacem and Hinde Taarji eds (1994). "Annuaire de l'Emigration Maroc." Rabat: Eddif. Belguendouz, Abdelkrim (2005). Politique Européenne de Voisinage, Barrage aux Sudistes. Salé: Beni Snassen.

Briscoe, Ivan (2004). ‘Dreaming of Spain; Migration and Morocco' Available online.

Carling, Jّrgen (2004). "Unauthorized entry at Europe’s southern borders: Routes, dynamics and fatalities." Paper presented at the conference International Migration in Europe: New Trends, New Methods of Analysis," Rome, November 25-27, 2004.

CIMADE (2004). La Situation Alarmante des Migrants SubSahariens en transit au Maroc et les Conséquences des politiques de l'Union Européenne. Paris: CIMADE. Available online.

Collyer, Michael (2004). "The Development Impact of Temporary International Labour Migration on Southern Mediterranean Sending Countries:Contrasting Examples of Morocco and Egypt".

Development Research Centre on Migration, Globalisation and Poverty, University of Sussex. Available online.

de Haas, Hein (2005). "Morocco's migration transition: Trends, Determinants and Future Scenarios." Global Migration Perspectives research papers series No 28. Geneva: Global Commission on International Migration. Available online.

de Haas, Hein (2003). Migration and Development in Southern Morocco. The Disparate Socio-Economic Impacts of Out-Migration on the Todgha Oasis Valley. Unpublished PhD Thesis, Radboud University, Nijmegen.

de Haas, Hein and Roald Plug (forthcoming). "Trends in migrant remittances from Europe to Morocco 1970-2005." To be published in International Migration Review in 2006.

Elmadmad, Khadija (2004). "La nouvelle loi marocaine relative à l’entrée et au séjour des étrangers au Maroc, et à l'émigration et l'immigration irrégulières." Florence: European University Institute, RSCAS. Available online.

El Mansouri, E. (1996). "La Communauté Marocaine à l'Etranger". Séminaire sur La Migration Internationale, 6-7 juin 1996. Rabat: CERED, 79-93.

Fadloullah, Abdellatif; Abdallah Berrada and Mohamed Khachani (2000). "Facteurs d'Attraction et de Répulsion des flux Migratoires Internationaux. Rapport National: Le Maroc." Rabat: Commission Européenne.

Fargues, Philippe (2004). "Arab Migration to Europe: Trends and Policies." International Migration Review, 38(4), 1348-1371.

Giubilaro, Donatella (1997). "Migration from the Maghreb and Migration Pressures: Current Situation and Future Prospects." Geneva: ILO. Available online.

IOM and Fondation Hassan II (2003). Marocains de l'Extérieur. Rabat: Fondation Hassan II. Mansvelt Beck, Jan and Paolo De Mas (2001). "The Strait of Gibraltar: Europe's Rio Grande?" In Russell King, Paolo De Mas, and Jan Mansvelt Beck (eds). Geography, Environment and Development in the Mediterranean. Brighton/Portland: Sussex Academic Press.

Lahlou, Mehdi (2005. "Migrations irrégulières transméditerranéennes entre le Maghreb et l'Union Européenne: Evolutions Récentes." Rapport de Rercherche. Florence: European University Institute, RSCAS. Available online.

Lievens, J. (1999). "Family-forming Migration from Turkey and Morocco to Belgium: The Demand for Marriage Partners from the Countries of Origin". International Migration Review, 33(3), 717-44.

Lindstrom, Channe (2002). Report on the Situation of Refugees in Morocco: Findings of an exploratory study. Cairo: FMRS / American University of Cairo. Available online.

Huntoon, L. (1998). "Immigration to Spain: Implications for a Unified European Union Immigration Policy." International Migration Review, 32(2), 423-50.

Lahlou, Mehdi (2005). Migrations irrégulières transméditerranéennes et relations Maroc – Union européenne. Paper presented at the XXV International Population Conference, Tours, France, July 18-23, 2005. Available online.

López García, Bernabé (1999). "Immigration Marocaine et Commerce Ethnique en Espagne."

M. Berriane and H. Popp eds., Migrations Internationales entre le Maghreb et l'Europe. München, Rabat: Technische Universit München, Université Mohammed V, 51-58.

Lَpez Garcيa, Bernabé and Mohamed Berriane (2004). Atlas de la inmigraciَn marroqui en Espaٌna. Madrid: Ediciones UAM y Ministerio de Trabajo y Asuntos Sociales. OECD (2004). "Trends in International Migration". 2003 SOPEMI report. Paris: OECD.

Sadiqi, Fatima (2004). "Migration-Related Institutions and Policies in Morocco." Florence: European University Institute, RSCAS. Available online.

Salih, Ruba (2001). "Moroccan Migrant Women: Transnationalism, Nation-States and Gender." Journal of Ethnic and Migration Studies, 27(4), 655-671.

Schuster, Liza (2005). The Realities of a New Asylum Paradigm. Working Paper No. 20, Centre on Migration, Policy and Society (COMPAS). Oxford: University of Oxford. Available online.

Data Sources:

CARIM (Euro-Mediterranean Consortium for Applied Research on International Migration) database, demographic module.

Actie Marokkanen voor leefbaarheid

Nordin Dira, Mustafa Zanzan (Loket W), Mohsin Haffout, Mariam Mokhayar, Mariam Belhaj en Hanane Fkihi zetten zich in voor de Marokkaanse gemeenschap in Gestel.






De eerste tijd richten we ons vooral op de Marokkaanse gemeenschap in De Bennekel, Genderdal en Hagenkamp", geeft Mariam Belhaj aan. „Als in die wijken een solide basis ligt, gaan we verder kijken." Belhaj is lid van de initiatiefgroep en benadrukt dat het niet de bedoeling is dat alle werk op de schouders van de groepsleden terechtkomt. „Wij willen zowel de jonge Marokkanen als hun ouders stimuleren om zich als vrijwilliger aan te sluiten bij onze plannen. We zullen het samen moeten doen, want pas dan heeft het initiatief een echte kans van slagen." Aanleiding voor de start van het project Marokkaanse Betrokkenheid Gestel was een aantal incidenten met Marokkaanse jongeren. „Veel van die incidenten kwamen voort uit verveling", merkt Nordin Dira op, eveneens lid van de initiatiefgroep. „Maar op een gegeven moment kregen de Marokkaanse jongeren van alles de schuld en dat kwam de verstandhouding met wijkbewoners en zeker de politie niet ten goede.“ Volgens Mustafa Zanzan van Loket W waren de incidenten aanleiding om samen met de jongeren, hun ouders en de politie rond de tafel te gaan zitten. Doel ervan was om tot een betere communicatie en onderlinge verstandhouding te komen. „Momenteel is er een betere communicatie tussen de verschillende betrokken groepen, wat in ieder geval al een start is voor een positief vervolg." Die start leidde onlangs tot een bijeenkomst van jonge Marokkanen, hun ouders en ook Nederlandse inwoners van Gestel. „Bij die gelegenheid hebben we de aanwezigen uitgelegd wat onze plannen zijn en dat zoveel mogelijk Gestelnaren eraan mee zouden moeten doen", aldus Hanane Fkihi.
EINDHOVEN - Marokkaanse jongeren uit Gestel hebben een initiatiefgroep - opgericht, die tal van activiteiten in gang wil zetten. De groep komt voort uit het in december 2005 gestarte project Marokkaanse - Betrokkenheid Gestel en richt zich in de eerste plaats op de - betrokkenheid van de eigen gemeenschap in het stadsdeel.
„Het was goed om te merken dat onze plannen erg positief werden ontvangen en zich meteen een twintigtal jongeren en ouders heeft aangemeld om onze activiteiten te ondersteunen."Die activiteiten richten zich met name op de terreinen van onderwijs, vrijetijdsbesteding, informatieverstrekking en wijkgerichte bezigheden. Zo wil de groep onder meer Marokkaanse ouders beter informeren over het onderwijs van en voor hun kinderen in Nederland, maar ook bepaalde onderwijszaken in kaart brengen. „De informatieverstrekking voor met name Marokkaanse ouders laat nu nog flink te wensen over", verduidelijkt Zanzan. „Dat kan een stuk beter." De initiatiefgroep heeft zich de komende twee jaar de volgende doelen gesteld: versterken van de betrokkenheid van Marokkaanse jongeren en volwassenen bij het beheer van openbare ruimten en (speel)voorzieningen en het vergroten van het perspectief en de zelfredzaamheid van Marokkanen, zowel individueel als op buurtniveau. „Maar ook willen we het gevoel van veiligheid rond speelvoorzieningen en ontmoetingsplekken van jongeren verhogen en een buurtnetwerk opzetten dat de leefbaarheid van heel Gestel ten goede komt", zegt Mariam Mokhayar.

مرثية العمر الضائع

1
في البلاد البعيدة كان يمشي وحيدا
كان يختال بين سرب البنات الجميلات،
الأنوثة تتدفأ في الواجهات
والعصافير قد هاجرت لشفاف البحيرات.
في البلاد البعيد،
كان يمشي وحيدا
في الغسق القرمزي
المكان/ الزمان/ الدخان/ المرايا
المكان
حانة وسط دبلن،
حيث لا يعرف السفراء هم المسافات
كان يأتي صباحاً
ملتحياً بشجون المرارات، حاملاً وجده،
وبقايا عباءته المغربية
شعره الفحم، الأبنوس
كيف تبيض كل هذي الشعيرات..؟
آه
خلفتك المرارات/ العيون التي تبرق الآن عبر الكوى.

2
وجهه الجهم كيف يتبعني مثل ظلي؟
متقفياً أثري،
قارئاً سيرتي البابلية
أنتفض...!
أنتفض، أي هذا الجواد الهزيل،
الطريق طويل
كورك/ ويكلي/ بلفاست/ لندن ديري/ ليفربول/ لندن،
آه لندن
كيف أفنيتني هكذا بغتة؟
المحطات، النهر، الشجر، الميادين
آلهة الحب والحرب،
آلهة الخمر
النساء الجميلات حقاً
كم مرة يتضوعن بالزعفران؟.

المغربي المهاجر، يشرب الخمر
يبكي
ثم يلقي قصائده للرياح
ثم يسأل:
كيف افتض كل هذا الجمال؟

3
البحيرات ملأى بطيور المساء الرحيبة
والريح تهوي على ساعد العازف المتجول
والرقص يمضي جنوباً إلى الحلبات المضيئة
والمغربي المهاجر يلقي قصائده للرياح
يلقي قصائده للنساء
يلقي قصائده للحجر
المغربي المهاجر
يرقص
يرقص
يرقص
يبكي...،
المغربي المهاجر لا يعرف الساعة أين يمضي؟
ضيعته المسافات
حكمة الصقر، الخرافات،
ضيعته النساء الجميلات
...
المغربي المهاجر،
يقذف أوراقه في بقايا البحيرات..
المغربي المهاجر
يرقص
يرقص
يبكي...،
المغربي المهاجر، ينتحر الآن في غيبة سفراء الطوائف.

الشاعر: جيلاني طريبشان

في أقل من سنة ضحايا مغاربة في طرق أوربا

تم مساء الاثنين تحديد هوية ضحيتين جديدتين من ضحايا حادثة السير التي وقعت يوم الأحد قرب بلدة بيدريثويلا
ويتعلق الأمر بكل من عائشة جلايت ورضيعها وليد باكون (18 شهرا), مما يرفع عدد الضحايا الذين تم التعرف عليهم إلى ستة أشخاص.وتعمل القنصلية العامة للمغرب بمدريد بتعاون مع معهد الطب الشرعي والإدارة العامة للأمن الوطني بالمغرب, حاليا من أجل تحديد هوية الضحية السابعة لهذه الحادثة الماسأوية (امرأة).ويذكر أنه تم تحديد هوية أربعة ضحايا هم جمال حميش وفاطمة لمتاني ومحمد فوتني وأحمد المسعودي.وستقام صلاة الجنازة غدا الثلاثاء بالمسجد الكبير بمدريد بعد صلاة الظهر ترحما على أرواح ثلاث ضحايا تم تحديد هويتهم وسيتم نقل جثامينهم إلى المغرب في نفس اليوم.وسيتم نقل جثامين جمال حميش وفطمة لماتني ومحمد فونتي الذين تم التعرف عليها من قبل أفراد أسرهم, إلى المغرب على نفقة مؤسسة محمد الخامس للتضامن, على غرار تكفلها بمصاريف علاج واستشفاء كافة الجرحى.كما سيتم نقل جثمان الضحية الرابع أحمد المسعودي الى المغرب في وقت لاحق يوم الأربعاء.وإلى غاية ظهر يوم الاثنين, لايزال17 من المصابين بجروح متفاوتة الخطورة بمستشفيات مدريد ستة منهم في "وضع حرج لكن مستقر", ويتعلق الأمر بأحمد الامراني وعامر العياشي ومحمد بوهليل بالإضافة إلى ثلاثة ضحايا آخرين لم يتم التعرف على هويتهم بعد.كما غادر11 جريحا إصاباتهم طفيفة المستشفى, ويتعلق الأمر بسائقي الحافلة مصطفى زاويد ومحمد أغبالو وأمهنا المكي وعبد السلام الخطاف ومنال الخمليشي وإيمان مقري وزهير مقري ومحمد زيتوني ورشيد أغميش وعمر أحمدي والتهامي الروسي.يشار الى أن حاثة السير التي تتورط فيها حافلة كانت تقل مسافرين مغاربة متوجهين من طنجة إلى بلجيكا, وقعت أمس الأحد في الساعة السابعة و15 دقيقة ببلدة بيدريثويلا شمال مدريد.وأوضح متحدث باسم الإدارة العامة للسير الطرقي التابعة للحرس المدني " أنه من الممكن أن تكون الحادثة ناجمة عن شرود اعترى السائق " إلا أنه أضاف أن " التحقيق ما زال مستمرا لمعرفة ما حدث بالضبط ". وكانت الحافلة تقل في المجموع34 مسافرا كان يفترض أن ينزل أربعة منهم في بوردو وواحد في أورليان بفرنسا فيما كان الباقون متوجهين نحو بروكسيل من حيث كان اثنان سيواصلان طريقهما في اتجاه هولندا

المنسيون المغاربة في الصخرة

نادية بنسلام

مهاجرو جبل طارق الأسوأ وضعا يُرحلون في وضعية التقاعد والبطالة

وممنوعون من التجمع العائلي والتعويضات الاجتماعية والجنسية.

ما كانت قلة الحظ لتكون للمهاجرين المغاربة في جبل طارق محض قدر طائش استثناهم من الأضواء.
إنها قلة حظ تشبه اللعنة، تطارد كل تفاصيل حياة هؤلاء الذين قرروا أن تكون نهاية رحلة الهجرة في أقرب نقطة من الوطن. وبدل أن تبقيهم الصخرة قريبين من وطنهم، طوحت بهم أشد ما يكون التطويح، حتى باتوا المهاجرين المغاربة الأبعد عنا.
ولأنها صخرة بمعنى الجلمود الذي لا يتفجر عيونا، وهي بالفعل جلمود مجازا وجيوفيزيائيا، تعاني على الدوام من قلة الماء، فإن جبل طارق لم يكن لهم الوطن البديل، ولم يمنح هؤلاء المغاربة حقوق المواطنة كاملة، فكان أن تحول مغاربة الصخرة المهاجرين الشرعيين الأقل حقوقا في أوروبا، وبالتالي الأقل اندماجا، فالصخرة استبقت تاريخيا زمننا، وظلت محافظة على هذا السبق التاريخي في نهجها سياسة بالغة التشديد تجاه الأجانب، تجاوزت التشدد الذي بلغته قوانين الهجرة في المرحلة الراهنة، وفي هذه السياسة يبرز المهاجرون المغاربة الأكثر تضررا.
في جبل طارق رجال أكثر بكثير من النساء. خلل في التوازن بين الجنسين غير طبيعي، مع أن ذات الخلل عبر أرجاء العالم يسير عكسا، نساء أكثر مقابل رجال أقل. وفي الماضي، كان وجود المرأة فوق الصخرة يقترب من المستحيلات، فكان الرجل يستأسد بئيسا في المرتفعات، رفقته الوحيدة سلاح ونار، وحضور مؤقت للمرأة بجانبه.
فقد فرضت الوضعية السياسية لصخرة جبل طارق، كونها مستعمرة بريطانية محل نزاع بين المملكة المتحدة وإسبانيا وضعية استثنائية جدا على المهاجرين.
في الفترة ما بين نهاية الستينات وأواسط الثمانينات، لدى إعلان المملكة المتحدة جبل طارق قلعة عسكرية، كان على جميع النساء الأجنبيات مغادرة الصخرة إن كن حوامل، تجنبا لإنجاب أطفال يترتب عن ازديادهم فوق الصخرة حقوق المواطنة. وتضاءل عدد المغاربة خلال هذه الفترة، بعدما كان بلغ الضعف ما بين 1964 و1969، بحوالي 2500 مغربيا وفقا لما تشير إليه دراسة لجامعة ساسيكس الأمريكية في دجنبر 2004. وفي مصادر أخرى، تدفق حولي 5000 مغربي نحو الصخرة بعد إعلانات استقطاب العمال التي نشرتها حكومة الجبل في المغرب للخدمة في القاعدة العسكرية البريطانية. وقد حدث ذلك لإنقاذ الاقتصاد البريطاني في الصخرة من الأزمة، إثر تصعيد التوتر في العلاقات البريطانية الإسبانية، وفرض إسبانيا أولى إجراءات التشديد على العمال الإسبان في جبل طارق في 1964، وإقدام إسبانيا على إغلاق الحدود مع جبل طارق بشكل نهائي في 1969.
ثم عادت المغربيات لتواصلن حياتهن الاجتماعية والأسرية بشكل طبيعي فوق الصخرة بعد العام 1986، إثر السماح لهن بالإنجاب فيها. واستباقا لكل التشديدات التي ستحصل في قوانين الهجرة في وقتنا الراهن، فرضت سلطات الصخرة عدم منح حقوق المواطنة كاملة لأبناء المغاربة المزدادين فوق أراضيها إلا بمرور ربع قرن من ولادتهم!
ثم تصاعدت وتيرة التشديد منذ العام 1992، واضعة صعوبات أكثر من السابق أمام فرص عودة العمال المغاربة للعمل في حالة فقدانهم عملهم الأول. واستمر هذا الطابع المتشدد مخيما على فترة التسعينات، حيث أحدثت حكومة الصخرة سياسات لتشجيع المغاربة على العودة لوطنهم، لكنها كانت تفتقد المحفزات الكافية للتحقق.
ومن أصل أزيد من ألفي مهاجر مغربي نهاية الستينات، بقي فوق الصخرة أقل من ألف فرد من الجالية المغربية، أغلبهم ذكور، حتى بعد إقرار حق الإنجاب للمغربيات، فقد قابله إقرار» ترحيل» المغاربة إلى وطنهم بعد بلوغ سن التقاعد! ولم يعوض الخلف انسحاب السلف من مواصلة الحياة فوق الصخرة بعد انتهاء عمرهم المهني، واستغناء مجتمع جبل طارق عن وجودهم وعطائهم.
ويحدد آخر إحصاء للمهاجرين في الصخرة إلى حدود مارس من العام 2006 عدد المغاربة في 967 مهاجرا. ومن المثير أن نعلم أنه حصل «ارتفاع» في عدد المغاربة منذ الإحصاء السابق في 2001 بلغ طيلة خمس سنوات ستة مغاربة بالتمام والكمال! بينما نعلم أنه في ظرف سنة تقريبا، 1968/1969 كان قد بلغ ضعف 1300 تقريبا، لما كانت الحكومة المحلية تحتاج للمهاجرين المغاربة ليعوضوا إجلاء إسبانيا لعمالها من الصخرة بعد إغلاق الحدود وقرارها مواصلة المطالبة باستعادة جبل طارق.
بداية العام 2006، فرنسا تفرض الهجرة المنتقاة، وهولندا وألمانيا تجري اختبارات/ مباريات لتقييم مؤهلات المرشحين للهجرة للاندماج في المجتمع الغربي وقيمه قبل أن يتخطوا عتبة بلدانهم الأصلية، وإسبانيا أقفلت الأبواب بعد انتهاء مسلسل تسوية وضعية المهاجرين السريين فيها...في هذه الأثناء، يعيش مهاجرونا ال967 في جبل طارق وضعية أسوأ من وضعية الهجرة الراهنة التي تواجه رفضا كبيرا من المهاجرين وهيئات المجتمع المدني الدولي.
من حيث يقطنون، يمكن للمغاربة في يوم صحو أن يتمتعوا عبر المضيق برؤية جبال وطنهم جهة الريف. متعة غير خالصة، لأنهم يشرفون على الوطن القريب من خلال ثكنتين عسكريتين في مرتفعات الجبل نال منهما الإهمال خرابا. بعد جلاء القوات البريطانية منهما. هناك يقطن معظـم المغاربة في عزلة وبؤس وضيق وعنصرية، يعانون أزمة السكن، لأن السلطات المحلية لم توفر لهم بديلا أفضل، رغم فراغ عدة محلات سكنية من الجنود، والسكان الأصليون لا يرحبون بإسكان المغاربة أو مجاورتهم.
بعد ربع قرن من العمل في الصخرة، وأداء مئات الآلاف من الباوند ) العملة البريطانية تساوي حوالي 16 درهما مغربيا( للضرائب والتأمينات الاجتماعية، لا يحق للمغاربة الاستفادة من التعويضات العائلية عن ابنائهم الصغار. أنكى من ذلك، يواجه الابناء مستقبلا أسود في حالة فقد الآباء العمل، إذ يتعرضون بعدها ل» التيتيم»، لأن سلطات الصخرة ترحل الآباء العاطلين إلى المغرب إن لم يعاودوا العمل في ظرف ستة أشهر، لأنهم خارج نظام التعويض عن البطالة!
إنهم مُرحّلون في جميع الحالات، كانوا عمالا فتقدموا في العمر وتقاعدوا، أم كانوا شبابا يشتغلون وتعرضوا للبطالة!
وتضع سلطات الصخرة البريطانية تشديدات كبرى على الحق في التجمع العائلي، فلا وجود لقوانين رسمية تجيز استقدام الزوجة أو الأطفال، وهذا ما يكرس غلبة العنصر الذكوري المغربي الذي يعيش وضعية العزوبة إجباريا بينما معظمه متزوج.
وقبل العام 2000، لم يكن الحرمان من هذا الحق يتسبب في إلحاق كل الضرر الحاصل اليوم بالأسر المغربية، فقد كانت الرحلة من الصخرة إلى طنجة محصلة نصف ساعة على الأكثر عبر خط نقل بحري مباشر تم إلغاؤه، بعد اعتبار الصخرة خارج منطقة شينغن، وأضحى على المغاربة طلب الفيزا من إسبانيا لدخول المغرب عبر الخزيرات، بحيث فقدوا امتياز الوضع الاعتباري للمهاجرين في الصخرة، وأضحى تعامل إسبانيا أكثر تشددا معهم كما باقي المهاجرين المغاربة.
ورغم أن المغاربة يشكلون أقل من 4 ٪ من السكان البالغ عددهم 27 ألف و833 نسمة حسب إحصاء 2005، فإنهم الأقلية الأجنبية الأقل امتيازا ضمن السكان الأجانب، ولا يشكلون لوبيا قويا في صفوف المهاجرين، خاصة وأن قانون الجنسية شديد الصعوبة، مما يجعلهم محرومين من المشاركة السياسية، بينما تبرر سلطات الصخرة عدم إدماجها للمهاجرين بضيق مساحة جبل طارق، 5،6 كلم مربع وبالكثير من التجاهل والتمييز العنصري تجاه المهاجرين المغاربة.
nadiabensellam@yahoo.fr

MRE : Autrement qu'une identité bancaire !

Docteur Mounir FERRAM
Enseignant universitaire.

Nous n'imaginions autant d'intérêt pour les MRE sans cette initiative royale de les associer aux prochaines élections législatives. Ne serait-ce qu'au niveau de l'activisme actuel à leur sujet, qu'il provienne des partis politiques ou des associations de diverses tendances.
Les questions restent pourtant posées sur la faisabilité et sur l'organisation de ces élections ? Avec quels programmes politiques et avec quels projets pour relever les défis de demain dans leurs complexités et dans leurs imbrications ?
Nous ne pensons pas que la situation des MRE fasse l'exception culturelle de la politique marocaine. Elle est le lieu d'improvisations, d'approximations et de non-aboutissement.
Il ne s'agit aucunement de jeter des anathèmes ou de verser dans la dramatisation, mais de s'appuyer sur des indicateurs et sur des actions menées et élaborées dans la cohérence des démarches, des acteurs et surtout au niveau des résultats.
Une culture sémantique prépondérante en est révélatrice. Un des hebdomadaires marocains l'a soulevée récemment : Un MRE est un " indice monétaire. " Il représente une valeur de transfert, " un porte-monnaie ambulant " qu'on accueille avec un tapage médiatique et qu'on essaye de " ménager " lors de ses vacances !
On parle de volume de transfert, on s'arrête souvent à ce niveau de lecture. On aborde la question des MRE d'une façon globale et indifférenciée comme s'ils formaient une matière informelle, une entité homogène, souvent assimilée à des citoyens sans conscience politique ou sans valeur entreprenariale avérée au bénéfice de leur pays d'origine.
Au-delà de cette identité " bancaire " restrictive ou vision globalisatrice, une connaissance avancée des MRE est inexistante en termes de reconnaissance des expertises, des savoir-faire pour des partenariats servant à dynamiser différents secteurs ou, simplement, à constituer des relais fiables, sur distincts sujets nationaux et internationaux. Notamment, certaines causes nationales gérées, à ce jour, sans gouvernance élargie, durable et quantifiable.
Le préalable de la connaissance des spécificités et des attentes des MRE est indispensable, pour calibrer les discours et les formes de partenariats possibles dans le cadre de programmes égalitaires. L'association des MRE et leur implication, en amont, légitime et crédibilise toute action oeuvrant à leur proximité et à leur participation à l'édification du nouveau Maroc.
Comment approuver les politiques dont-ils sont destinataires sans les y associer antérieurement? Comment restreindre le débat à des interlocuteurs non renouvelables et sans prolongement naturel avec leurs préoccupations quotidiennes ? A croire que les générations et les problématiques sont in-changeants, s'appréhendent en dehors des enjeux et des réalités d'un monde en évolution!
La concertation et l'échange constructif autour de principes fédérateurs génèrent l'engagement spontané et rassembleur pour motiver les bonnes volontés à agir. Les discours politiques cantonnés à l'exacerbation de la passion nationale sont de court effet et ne sont plus en mesure de mobiliser qui que ce soit. De nouvelles synergies sont à réinventer inscrites dans le pragmatisme, la responsabilisation et la transparence pour être le socle de partenariats gagnants débarrassés de l'attentisme, des approches manquant de réalisme et de clairvoyance politique.

المهاجرون المغاربيون في أوربا وسؤال الاندماج

إدريس لكريني

أصبح موضوع الهجرة يحظى في العقود الأخيرة بأهمية كبرى ضمن مختلف الدراسات الأكاديمية واللقاءات الدولية، ويشكل محورا أساسيا للعديد من الاتفاقيات الثنائية والجماعية بين الدول، وقد أسهم في ذلك التحولات الدولية المتسارعة المرتبطة بعولمة الاقتصاد والسياسة والثقافة والقيم.. التي أدت بدورها إلى بروز إشكالات ونقاشات بين دول الجنوب ودول الشمال بهذا الخصوص، بعدما انخرطت هذه الأخيرة في تطويق الظاهرة بترسانة مكثفة من الإجراءات والتدابير القانونية والأمنية، متذرعة في ذلك بمجموعة من الأسباب(الأعباء المالية والاقتصادية والاجتماعية للمهاجرين، واعتبار بعضهم مصدرا لانتشار التطرف والإرهاب..). فبعد انهيار المنظومة الشرقية ونهاية الحرب الباردة وما تلاه من ترويج مكثف للنظام الليبرالي كنموذج متفوق وفريد, راجت الخطابات الدولية القاضية بمحدودية سيادة الدولة في زمن العولمة بفعل تشابك المصالح وتزايد سياسات الاعتماد المتبادل، وانخرطت مختلف دول العالم في الحد من مناعة وقداسة الحدود السياسية والجغرافية بينها، عبر اتخاذ مجموعة من الإجراءات الميدانية( تبني مجموعة من الإصلاحات والترتيبات على مختلف الواجهات: الاقتصادية والسياسية والمؤسساتية..) والاتفاقية التي تسمح بحرية تنقل رؤوس الأموال والبضائع والأفكار, بينما ظلت أمور عديدة مهمة على هامش "بشرى" هذا التجانس المعلن - الذي يتوخى إزالة ما يعرف بالتمايز بين المحلي والعالمي في إطار سياسة التحرير- وبخاصة في ارتباطها بتنقل الأشخاص من دول الجنوب نحو بلدان الشمال, هذا الملف الشائك الذي لم يطله نفس الاهتمام الذي حظيت به الأمور الاقتصادية والتجارية.., حيث تبنت الدول الأوربية مجموعة من السياسات التي حاولت في مجملها الحد من تدفق المهاجرين، بعدما كانت في بداية الستينيات والسبعينيات من القرن المنصرم, تقدم تحفيزات تشجيعية بغية جلبهم، عندما كانت بحاجة إلى سواعد شابة لبناء اقتصادها الذي أنهكته الحروب والأزمات.وكان من أهم نتائج هذه التوجهات فيما يتعلق بدول المغرب العربي, أن شكلت الجالية المغاربية ثالث جالية بأوربا بعد تركيا وأوربا الشرقية سابقا, إذ ساهمت بشكل كبير في بناء الاقتصاد الأوربي وإنعاش الموازين التجارية للدول المغاربية بفعل تحويلاتها المالية نحوها.وتعد فرنسا من ضمن أكبر الدول التي تحمست حينها لجلب أكبر عدد من المهاجرين الشباب من إفريقيا، وبخاصة من منطقة المغرب العربي للعمل في المقالع والمناجم والحقول والطرق والمصانع.. بأجور رخيصة.إن هذه الوضعية وبفعل انهيار الاتحاد السوفييتي وما تلاه من رغبة متزايدة في توسيع الاتحاد الأوربي من جهة، وتزايد وثيرة الهجرة المغاربية إليه تحت ضغط الأزمات الاقتصادية والاجتماعية المتزايدة من جهة أخرى.. بدأت تتغير ابتداء من العقد الأخير بفعل الترسانة القانونية الجديدة التي أقدمت عليها دول الجماعة الأوربية من أجل تنظيم هذه التدفقات نحو بلدانها والسعي الحثيث للحد منها.ومن جانب آخر وجد معظم المهاجرين المغاربيين أنفسهم - وإلى جانب العديد من نظرائهم المنحدرين من أصول إفريقية – وبعد مرور عقود على استقرارهم في العديد من الدول الأوربية، على هامش المجتمع، بفعل تضافر وتراكم مجموعة من الإكراهات الاجتماعية والاقتصادية والثقافية..، الأمر الذي طرحت معه بحدة أسئلة ملحة تتعلق أساسا بمدى قدرة الدول الأوربية المستقبلة على تحقيق اندماج حقيقي لهؤلاء داخل مجتمعاتها.فالإقامة القانونية وأوراق الجنسية والفضاء الديموقراطي..، كلها عناصر لم تكن كافية لتأمين عيش كريم لهؤلاء، ولم تحمهم من الحيف والتهميش الاجتماعيين والتمييز العنصري الذي طال العديد منهم..وقد جاءت أحداث ضواحي باريس حيث تقطن نسبة مهمة من المهاجرين المنحدرين من أصول مغاربية وإفريقية، والتي حملت مظاهر من العنف وإضرام الحرائق في المباني والسيارات والمدارس العمومية والخاصة..،- قبل أن يطال ذلك مدنا ومناطق أخرى- لتكشف جزءا من المأساة اليومية التي ما فتئ يتخبط فيها هؤلاء، ولتظهر بشكل جلي زيف الشعارات الأوربية والفرنسية – على وجه الخصوص – التي تؤكد على اندماجهم في المجتمعات الأوربية. وعلى الرغم من أن هذه الأعمال جاءت كتعبير تلقائي على واقع مزر ما فتئ يعيشه العديد من السكان الفرنسيين المنحدرين من أصول مغاربية وإفريقية، ويعكس التهميش والعنصرية والبطالة والسكن غير اللائق والحرمان من الخدمات والتأمينات الاجتماعية.. فإن وزير الداخلية الفرنسي وصف القائمين بهذه الأشكال الاحتجاجية بالرعاع والأوباش، قبل أن يتوعد بترحيل كل من يتورط في أعمال الشغب، فيما أقدمت السلطات الفرنسية على فرض حظر التجول في مختلف المناطق، وهي الحالة التي لم تعهدها فرنسا منذ ما يربو على النصف قرن.أما الأحزاب الفرنسية المعارضة، فقد جاءت مواقفها من هذه الاحتجاجات متماهية إلى حد كبير مع المواقف الحكومية..، فيما حاول اليمين المتطرف الذي طالما طالب بترحيل المهاجرين و"تطهير" البلاد منهم، باعتبارهم مصدرا لكل المشاكل التي تحيط بفرنسا، استثمار هذه الورقة لجلب مزيد من المتعاطفين مع برامجه وتطلعاته، حيث طالب بتعزيز سياسة إغلاق الحدود أمام الهجرة المغاربية والإفريقية بشكل عام. وعلى العموم، شكلت هذه الأحداث مؤشرا قويا على فشل الحكومات الفرنسية المتعاقبة، اليمينية منها واليسارية على حد سواء خلال السنوات الأخيرة في دمج المهاجرين وبخاصة المغاربيين منهم، الذين يحتلون نسبة مهمة من مجموع السكان.والغريب في الأمر أن البرامج الانتخابية للعديد من الأحزاب الفرنسية على اختلاف توجهاتها، حفلت بشعارات تبشر في مجملها بالتسامح وبتحقيق الاندماج وتحسين أحوال المهاجرين..، ويبدو أن اللون والانتماء الثقافي والعقائدي لفئة من المهاجرين، لازال يشكل عائقا دون تحقق هذا الاندماج المستحق.والجدير بالذكر أن الطابع العفوي والتلقائي لهذه الاحتجاجات التي اتخذت أشكال من الفوضى أحيانا، لم يحل دون شد انتباه الطبقة السياسية الفرنسية إلى مظاهر الحرمان والحيف والتهميش التي تطال هؤلاء، وفرض بذلك نقاشا واسعا حول مستقبل الجاليات الأجنبية في فرنسا وإمكانية نجاح هذه الدولة في دمجها سياسيا واقتصاديا واجتماعيا وثقافيا.. وبعث أيضا برسالة حقيقية إلى العديد من الدول الأوربية التي تحتضن نسبة كبيرة من المهاجرين الذين لم يسمح لهم بعد بالاندماج الحقيقي في هذه المجتمعات.وبالنظر إلى الطابع الاجتماعي لأهدافها - ارتباطها بمعاناة يومية- ، وعفوية تقنياتها ووسائلها، فإن هذه الاحتجاجات لم تحمل أي طابع إيديولوجي ولم تؤطر بشكل سياسي منظم، كما لم تتجرأ أية جهة سياسية على استثمارها، ولعل هذا ما جعلها تستأثر باهتمام إعلامي دولي واسع.. وتحظى بتعاطف كبير في أوساط الرأي العام العالمي، مما أثر في صورة فرنسا دوليا، رغم اتخاذها- الاحتجاجات- أبعاد ووسائل منحرفة أحيانا، وبخاصة عند استهداف ممتلكات الغير.إن هذه الأحداث بينت أن الإفرازات السلبية للهجرة الدولية والمجسدة لعدم الاندماج: الشعور بالدونية, العيش على هامش هذه المجتمعات, ممارسة العنف بمختلف أشكاله.., تعكس بالملموس المأزق الذي وصلت إليه المقاربات والسياسات التي عولجت بها قضايا الهجرة الدولية, وتكشف أيضا أن الأسئلة الحقيقية في هذا الصدد، ظلت مغيبة. فعوض أن تشكل الجماعات المهاجرة في مجمل الدول الأوربية جسرا للحوار والتلاقح والتعايش بين مختلف الثقافات والحضارات, ورابطة إنسانية واقتصادية وثقافية فعلية تستفيد منها جميع الأطراف والشعوب، تعرضت في معظمها لتهميش ممنهج. وأخيرا يمكن القول أن المقاربات المحكومة بالهاجس الأمني والتي أكدت الممارسة الميدانية عقمها وعجزها، ينبغي أن تتراجع لتفتح المجال لتدابير ديموقراطية أكثر عمقا وعقلانية، تعتمد الأخذ بالعدالة الاجتماعية ضمن أهدافها وممارساتها، بالشكل الذي يتيح اندماجا حقيقيا لهؤلاء المهاجرين، ويسهم في تدبير اختلافاتهم العقائدية والثقافية.. ويوفر لهم الشروط الموضوعية والضمانات اللازمة لتوفير عيش كريم، أسوة بباقي المواطنين الفرنسيين والأوربيين..

Pourquoi partent-ils tous ?

Trois millions de Marocains sont aujourd'hui expatriés : 86 % d'entre eux dans les pays de l'Union européenne, 9 % dans le monde arabe et 5 % en Amérique. Ce sont donc plus de trois millions de personnes qui ont été déposées sur « l'autre rive » après s'être laissé emporter par les « flux migratoires », expression contemporaine désignant un immémorial exil. Un Marocain sur dix, au moins, vit aujourd'hui à l'étranger. Et chaque année, ce sont encore plus de 100 000 candidats au départ qui se mêlent aux touristes dans les ports et les aérogares du Maroc, pour ne pas dire sous les camions et sur ses plages. Aucun grand pays, dans l'Histoire, n'a subi une hémorragie d'une telle importance, sur une aussi longue période.
Changer de lieu, faute de pouvoir changer le monde. Parfois au péril de sa vie. Pour ne pas revenir. Sauf en vacances, quand les circonstances s'y prêtent. Ou en rêve. Parce qu'on n'a pas oublié, quand on est « là-bas », qu'on sera toujours « d'ici », parce qu'on a conservé sa nationalité d'origine, qu'on n'a pas rompu les liens avec la famille, que résonnent encore les rumeurs de la médina et qu'on a, sur la langue, le goût du tajine ou du thé à la menthe...
Concernant les premières vagues de l'émigration, on peut encore comprendre : l'Occident, qui avait besoin de chair à canon pour ses guerres et d'ouvriers pour ses usines, a jeté ses filets sur des populations démunies, raflées dans les villages du Sud avec la complicité de rabatteurs locaux. Plus tard, la misère des agriculteurs victimes de la sécheresse, le chômage des jeunes que l'exode rural a jetés dans les rues des villes, la répression policière qui sévissait durant les « années de plomb », le sous-équipement des hôpitaux, le manque de maîtres dans les écoles publiques et plus généralement le différentiel de richesse existant entre le Maroc et l'Europe prospère des « Trente Glorieuses » se sont chargés d'alimenter une émigration qui n'a pas faibli malgré la fermeture progressive des portes de la « forteresse Schengen ».
Mais aujourd'hui ? Incontestablement, plusieurs de ces causes subsistent. Toutefois, elles ne sauraient suffire à elles seules à justifier la persistance d'une telle pression migratoire. Comment expliquer en effet, dans un pays jouissant désormais, au contraire de tant d'autres, d'une paix civile durable, où la population bénéficie d'une liberté d'expression enviable, où le débat démocratique s'est largement ouvert et où tous les indicateurs économiques ne sont pas dans le rouge, que le désir d'émigrer y confine encore si souvent à l'obsession ? Parmi les jeunes de moins de 30 ans interrogés en 2001 par l'AFVIC (Association des familles et victimes de l'immigration clandestine), la quasi-totalité de ceux ne disposant pas d'un revenu stable (94 %), la plupart des lycéens (82 %) et une majorité d'étudiants (54 %) ont déclaré qu'ils avaient « l'idée d'aller vivre en Europe ».
Une autre manière de nommer ce « syndrome du départ » qui frappe désormais, au Maroc, l'ensemble de la population. Non seulement les plus défavorisés, mais aussi les coeurs à prendre, la classe moyenne des diplômés (il est bien connu que les ingénieurs informaticiens de l'École Mohammedia se sont exilés par promotions entières), voire les négociants nantis qui vendent leurs biens avant de s'expatrier, les intellectuels et les artistes qui s'en vont donner ailleurs la pleine mesure de leur talent ou les professeurs qui occupent au Canada les chaires des universités francophones.
Qu'ont-ils, ceux-là, qui les pousse à fuir à tout prix la terre où ils sont nés ?
Moins telle ou telle raison objective que des sentiments, à commencer par cette conviction qu'une unique clé, le visa, est susceptible de déverrouiller leur vie dans une société marocaine à jamais bloquée. La culture de l'émigration se nourrit de toutes les peurs - l'inévitable triomphe des islamistes, sinon le chaos annoncé d'une explosion sociale -, de tous les fantasmes - avivés sans répit par les télé-réalités étrangères -, de toutes les rancoeurs - vis-à-vis d'une hiérarchie injuste, ou seulement d'un rival chanceux - et de toutes les humiliations subies au pays du « Makhzen ».
En fin de compte, c'est la singularité marocaine elle-même qui alimente les départs, conçus non plus comme le passage d'un territoire à un autre, mais comme la fuite hors d'un espace clos vers un ailleurs supposé sans limites. Un horizon bordé par la mémoire, les retours estivaux et une bonne conscience qui se mesure en devises...

Rassenrellen of criminaliteit?

Angst, beleid en onderzoek

Het minderhedenbeleid in Nederland is niet onder een gelukkig gesternte geboren. Het begon met een politieke en beleidsmatige reactie op de Molukse terroristische gewelddaden in de jaren zeventig: de kapingen en gijzelingen bij Wijster en Amsterdam (1975), bij De Punt en Bovensmilde (1977) en in Assen (1978). Aanvankelijk zou er alleen iets gedaan worden voor Molukkers, maar om te voorkomen dat sociale frustraties ook bij de tweede generatie van andere immigrantengroepen uit zouden kunnen groeien tot gewelddadigheden, werd het minderhedenbeleid (vanaf 1981) uitgebreid tot Surinamers, Antillianen en Arubanen, Turken en Marokkanen. Het minderhedenbeleid van de jaren tachtig is gericht op het voorkomen en wegwerken van maatschappelijke achterstanden die een voedingsbodem voor gewelddadigheid zou kunnen vormen. Dit had wellicht minder te maken met Molukkers of het verwachte potentieel aan opstandigheid van minderheden dan met de Nederlandse afkeer van fysiek geweld en die berustte op zijn beurt weer op de kwetsbaarheid van het maatschappelijke evenwicht van de Nederlandse pacificatiepolitiek.
Nergens in Europa is het sociaal-wetenschappelijk onderzoek naar vraagstukken van migratie en minderheidsvorming zozeer afhankelijk van overheidsfinanciering en sturing door politiek en beleid als in Nederland. Met de installatie van het minderhedenbeleid kwam er (althans voor sociale wetenschappen) ongekend veel onderzoeksgeld vrij en er kwam een commissie (ACOM) die de onderzoeksthema's voorstelde en programmatisch coördineerde. De graad van intimiteit waarmee de uitvoerders van het beleid, de politiek en de wetenschap met elkaar omgingen en ook het gemak waarmee beleidsambtenaren en universitaire onderzoekers van plaats verwisselden was verbluffend.[i] In andere landen (zeker in Groot-Brittannië dat in theoretisch opzicht qua minderhedenstudies altijd op Nederland voor heeft gelegen) stelden (en stellen) onderzoekers zich veel en veel meer op als critici van het beleid. De onderzoekers in Nederland konden zich in de definiëring van het minderhedenvraagstuk als een probleem van maatschappelijke achterstanden echter goed vinden. De onderwerpkeus en het wetenschappelijk gezichtspunt was niet enkel een kwestie van `Wie betaalt, bepaalt' (Penninx, 1988), maar correspondeerde met de voorkeur van de meeste antropologen en sociologen die in de beginjaren het minderhedenonderzoek domineerden.
Door de minderhedenorganisaties die in dezelfde periode van de grond kwamen (voor een groot deel uitgelokt door de overheid[ii]) werd de vrees voor nieuw minderhedengeweld aangewakkerd en uitgebuit. Bij tal van vergaderingen en publieke bijeenkomsten over het minderhedenbeleid zweefde de dreiging van collectief geweld boven tafel. Het werd een hefboom bij het functioneren van de Nederlandse subsidiecultuur. De Surinaamse psycholoog en scribent Julian With, die nimmer verlegen zit om een even duidelijke als scherpe opinie, schreef - als ik het mij goed herinner - dat zijn Molukse broeders misschien weer eens tot actie opgepord dienden te worden op een moment waarop de minderhedenorganisaties hun zin niet kregen. De verschillende partijen die bij het minderhedenbeleid waren betrokken, hadden belangen die deels parallel liepen en die voor een ander deel tegengesteld waren, maar over de definitie van het probleem of de achtergrond daarvan bestond eensgezindheid. In het discours over minderheden van die dagen speelde de vage verwachting van nieuwe woelingen altijd mee. Zij die de angst uitspraken, gebruikten daarvoor het woord rassenrellen.
De deelnemers aan de gedachtenwisseling over het minderhedenvraagstuk in Nederland zochten met hun verwijzing naar mogelijke rassenrellen aansluiting bij niet minder dan de recente wereldgeschiedenis. Het rassenvraagstuk van de jaren zestig werd gedomineerd door de beweging voor de burgerrechten in de Verenigde Staten en de `urban riots' in de grote Amerikaanse steden. In het Report of the National Advisory Commission on Civil Disorders (de Commissie-Kerner, 1968) werden de stadsoproeren geweten aan de eeuwenlange maatschappelijke uitsluiting van de zwarte bevolkingsgroep en de regering Johnson gebruikte het argument dat dit historisch onrecht moest worden rechtgezet om een ambitieus hulpprogramma voor minderheden (affirmative action e.d.) te introduceren. Dat retrospectieve redeneerpatroon werkte in Nederland niet omdat veel immigranten nog maar kort in het land waren en van historische schuld kon dus geen sprake zijn. De gedachte dat de slavernij een programma van Wiedergutmachung verdiende, leefde in Nederland volstrekt niet en de Amerikaanse socioloog die het redeneerpatroon toch op Nederland toe wilde passen (Phillips, 1982) werd toen hoogstens voor zonderling gehouden.[iii] Het voorspellen van aanstaande opstanden werkte wel effectief om de politiek te mobiliseren. In Nederland zouden wij een doortastend minderhedenbeleid moeten voeren om het uitbreken van rassenrellen te voorkomen. Het land waarmee Nederland zich dan ook beter kon vergelijken was Engeland waar ook recent, maar iets eerder dan bij ons immigratie had plaats gevonden en dat in zijn ontwikkelingen zo'n tien jaar op ons voor lag.

Brixton

Van 10 tot en met 12 april 1981 brak in de Londense immigrantenwijk Brixton het soort stadsoproer uit dat men zich bij het begrip rassenrellen voorstelde. De Amerikaanse riots waren naar Europa overgeslagen en daarmee kwamen ze ook binnen de Nederlandse gezichtskring.
Onder rassenrellen wil ik verstaan: een reeks van gebeurtenissen van openbaar en collectief geweld met een min of meer spontaan karakter en waarvan de samenstelling van de groep der deelnemers en hun beweegredenen wijzen op etnische of `raciale' oorzaken van hun gewelddadigheid. Ik sta kort stil bij deze begripsomschrijving. Het meervoud `rellen' impliceert dat het niet om incidenten moet gaan, maar om aanhoudende woelingen. Ze vinden plaats in de openbaarheid, op straat, en leveren daar voor de autoriteiten een probleem op van de openbare orde. Het geweld bestaat uit molestatie van willekeurig omstanders of welgekozen tegenstanders, brandstichting, vernieling van het straatmeubilair alsmede plundering van winkels en gebouwen. Het geweld wordt door een collectiviteit van mensen gepleegd, maar dat impliceert niet dat de actie gepland is en in haar uitvoering gecoördineerd wordt. De vraag die achteraf altijd wordt gesteld is in hoeverre er toch organisatie achter heeft gezeten, maar dat blijkt doorgaans minder dan vermoed. Rellen breken uit, die organiseer je niet. Ze vinden min of meer spontaan plaats. Vervolgens: hier gaat het in het bijzonder om opstanden waarbij de etnische afkomst of het `ras' van de participanten en/of hun slachtoffers een doorslaggevende rol spelen. Wat dit laatste precies betekent, is ook altijd voorwerp van discussie. Zijn de opstandelingen werkelijk allemaal van één etnische groep of heeft een doorsnede van de bevolking zich op straat misdragen? Vindt de mobilisatie van relschoppers of opstandelingen haar basis in onrecht die de betreffende categorie is aangedaan als etnische of raciale groep of is de `werkelijke' oorzaak een andere?
Rassenrellen lenen zich goed voor theoretische bespiegeling en politieke projectie. Stan Taylor (1984) liet naar aanleiding van de rellen in Brixton zien hoe structureel-functionalisten in de rellen een schok ontwaarden via welke het bestaande politieke systeem zich aanpast aan gewijzigde sociale omstandigheden. Bij nadere analyse bleken de oorzakelijke factoren latent aanwezig te zijn geweest en ze waren met de opstand op straat alleen manifest geworden. Marxisten daarentegen zagen in zulke opstanden al gauw fundamenteel protest tegen kapitalistische uitbuiting. Dat de opstandelingen zich organiseren als 'ras' betekende niet anders dan dat het om een `fractie' ging van een echte sociale klasse die in haar geheel wordt onderdrukt of het wees op vals klassenbewustzijn. Conflict-theoretici die `ras' of etniciteit als een meer fundamentele splitsing van de samenleving beschouwen dan sociale klasse, zagen in rassenrellen de zwarte revolutie gloren. Rassenrellen vormden een gewild discussieonderwerp voor politiek geïnspireerde theoretici en ze waren om die reden internationaal in trek als voorwerp van onderzoek.
De disorders van Brixton zijn meesterlijk beschreven door het lid van het Hogerhuis the Right Honorable The Lord Scarman. Zoals het hoort, was de aanleiding tot de rellen futiel: `Op vrijdag 10 april om tien over zes in de ochtend zag de politieagent Stephen Margiotta bij het doen van zijn ronde dat het verkeer stil stand. Toen hij de straat overstak kwam een zwarte jongeman zijn richting uit rennen. De jongeman zag er beroerd uit en werd kennelijk achterna gezeten door twee of drie andere zwarte jongens. Omdat de politieman vermoedde dat de jongen een misdrijf had gepleegd, probeerde hij hem tot staan te bewegen, maar ze struikelden en vielen boven op elkaar. Toen zag hij dat de jongen achter op zijn overhemd een grote bloedvlek had zitten, er zat een diepe steekwond in zijn rug ter hoogte van de schouderbladen. Toen ze allebei opgekrabbeld waren, zag de jongen kans om snel weg te vluchten. Die liep echter recht in de armen van een politiecollega. Nu vroegen ze hem samen wat er aan de hand was. De wond bloedde vreselijk. De jongen probeerde opnieuw weg te komen. Opeens kwamen er drie opgewonden zwarte jongens om hen heen staan die riepen :`Laat hem met rust'. De gewonde jongen zag opnieuw kans weg te komen en de politiemensen werden bij hun achtervolging gehinderd door een hele groep die zich nu om hen heen had gevormd. Er stonden opeens dertig of veertig zwarte jongens om de politieauto heen en die begonnen te schreeuwen: "Wat doen jullie met hem?" en "Ze vermoorden hem". Even later begonnen deze met stenen en flessen naar de politie te gooien en de voorruit van de auto sneuvelde. Een zwarte jongen sprong boven op de politiewagen. De agenten verzochten om assistentie van collega's en er kwam een nieuwe wagen met vier agenten gewapend met schilden om de menigte te verspreiden. Daarna arriveerde een wagen met twee politiehonden. Op arrestaties volgden nog meer projectielen die naar de auto's worden geworpen. Op een ogenblik dat het iets rustiger werd, trok de commandant zijn politiemannen terug. Om half acht keerde de rust terug. Er waren toen 6 jongens gearresteerd, 6 agenten geblesseerd en 4 politieauto's beschadigd.
Wat niet ophield, was het (onjuiste) gerucht dat de jongen met de wond waar het allemaal om was begonnen, was overleden in het ziekenhuis, dat de politie onnodig ruw was opgetreden en willekeurige arrestaties had verricht. De volgende dag, zaterdag, begon als een normale drukke dag in Brixton, maar dat veranderde toen de politie een taxichauffeur aanhield op verdenking van het bezit van hasj en de man begon te fouilleren. Er stroomden omstanders toe en uit huizen en winkels in de straat kwamen steeds meer mensen. Iemand riep ook hier dat de politie de man met rust moest laten. Hij werd niettemin in de kraag gevat en daarop braken onmiddellijk de vijandelijkheden uit, die uren zouden duren. Het nieuws werd door de media verspreid en dat vormde voor veel mensen, die er hoegenaamd niets mee te maken hadden, aanleiding om zich naar Brixton te haasten. Het werd een dag vol schermutselingen en die gingen op zondag ook nog door. Zondagmiddag waren de autoriteiten de heerschappij op straat urenlang volkomen kwijt. Er werd op grote schaal vernield en geplunderd. Scarman schreef bij wijze van afsluiting zijn beroemde zin: `Toen de politie flink was versterkt en tenslotte de orde in dit getroffen gebied had hersteld, was het verlies aan menselijk verwonding en schade aan eigendommen zo groot dat een toeschouwer de situatie zou kunnen vergelijken met het effect van een luchtaanval' (Scarman, 1981, 1.2-1.3).
In zijn reconstructie van de gebeurtenissen kwam Lord Scarman tot de conclusie dat de politie sommige dingen volkomen verkeerd had aangepakt en andere heel goed. Verkeerd was de beslissing om in de uren na de eerste rellen het toezicht op te voeren door veel politiemensen de straat op te sturen en vooral om ze gebruik te laten maken van hun bevoegdheden om alle verdachte personen zo maar te fouilleren. Juist deze bevoegdheid van `Stop and Search' werd door de zwarte jongeren gehaat. Goed was het om vrijdagavond de leiders van de immigrantengemeenschappen bijeen te roepen om de situatie te bespreken en hen te vragen hun invloed aan te wenden om de situatie af te doen koelen. Dat hielp toen echter al niet meer. Deze aanpak veronderstelde dat de gezagsverhoudingen in deze gemeenschap in takt waren, terwijl het kenmerk van een menigte nu juist is dat die er helemaal niet zijn. De rellen kregen `momentum' op het ogenblik dat mensen spontaan toestroomden en daarbij waren er die onder het publiek Molotov-cocktails uit gingen delen.
Waren de rellen georganiseerd? Nee, oordeelde Scarman. Op het moment zelf stonden weliswaar mensen op die in de gewelddadigheden voorgingen, maar de zaak was spontaan uitgebroken en niet beraamd. Was het een rassenrel? Volgens Scarman hadden vooral de opvallende Rastafarians in de menigte erg de aandacht getrokken met hun uitbundige haardracht, maar in feite kwamen er veel meer mensen in opstand dan zij alleen. En dan de diepere oorzaken. Het repressieve dagelijkse optreden van de politie (harassment) was vele zwarte jongeren, maar bijvoorbeeld ook homoseksuelen al lange tijd een doorn in het oog geweest. Vandaar Scarman's - enigszins contradictoire - oordeel: `De rellen bevatten een sterk raciaal element, maar ze waren geen rassenrel' en `De rellen waren in wezen een uitbarsting van boosheid en wrok van zwarte jongeren jegens de politie' (Scarman, 1981, p. 45). In de jaren die daarop volgden, braken soortgelijke rellen uit in een reeks van grote Engelse steden.

Drie typen rassenrellen

Ik was een van de beoefenaren van de wetenschap die in Nederland het spookbeeld van de rassenrellen hanteerde en dat deed ik bij mijn weten het duidelijkst in een aanvrage voor onderzoek in 1982 naar het samenleven van autochtonen en allochtonen in oude Utrechtse woonbuurten die `multi-raciaal' waren geworden. Bovenkerk, Brunt, Bruin, Wouters en een groep enthousiaste studenten in de culturele antropologie ontvingen onderzoeksgeld van het Ministerie van WVC, ze voerden het onderzoek uit en publiceerden hun bevindingen in: Vreemd volk, gemengde gevoelens. In die onderzoeksaanvrage kondigden wij aan dat de overheid zou moeten weten hoe de mensen in buurten zoals Lombok, Betonbuurt en de Daalse dijk met elkaar samenleefden om de moderne samenlevingsproblemen van de grote stad de baas te kunnen. Zonder goed beleid zouden gemakkelijk conflicten van het type rassenrel uit kunnen breken.
Welke concrete aanleiding hadden wij om te veronderstellen dat zulks ook in Nederland zou kunnen gebeuren? In 1972 waren Nederlanders en Turken slaags geraakt in de Afrikaanderwijk in Rotterdam en in 1975 waren Surinamers in Amsterdam-Oost met een korte bezettingsactie op het Transvaalplein in opstand gekomen tegen discriminatie bij de woonruimteverdeling. Er klonken onheilspellende geluiden op uit de Bijlmermeer waar flatgebouwen zoals Gliphoeve gedomineerd door recent gearriveerde Surinamers. Onder hen bevond zich een deel van de volksklasse die `slecht op Nederland was voorbereid' zoals het eufemisme van die dagen luidde. De ernstigste verstoring van de openbare orde vond plaats in Schiedam waar in augustus 1976 naar aanleiding van een steekpartij tussen Turkse en Nederlandse jongemannen een hele groep Nederlanders bij wijze van represaille vijf dagen lang de Turkse gemeenschap de stuipen op het lijf joeg door onder andere een Turks café in brand te steken. Jansma en Veenman (1977) maakten een interessante sociologische analyse van deze rel. In 1981 was een Surinaamse familie in de Tilburgse Vogeltjeswijk voorwerp van volkswoede.
Ook Utrecht werd door onrust beroerd. In 1980 waren er ruzies uitgebroken op een trapveldje in het Majellapark te Lombok tussen Turkse en Hollandse jongens en de komst van nog meer immigranten in enkele wijken waar een traditionele arbeiderscultuur nog min of meer in takt was (Betonbuurt, Sterrenwijk), stuitte op hardhandig verzet. Achteraf blijkt die onrust niet zeer indrukwekkend te zijn geweest, maar twintig jaar geleden beschouwden wij dit in het perspectief van de buitenlandse `urban riots'. Dat dit toen `rassenrellen' werden genoemd hangt samen met de Amerikaanse en Engelse voorbeelden. Waar wij spreken over `etnisch' of `cultureel' gebruiken Engelsen (en Amerikanen) veelvuldig de term ras. Over zichzelf spreken blanke Engelsen ook als over het British race. Dit weerspiegelt de Angelsaksische preoccupatie met de biologische achtergronden van sociale verschillen.
Was het discours er een van vage angst voor gewelddadigheid, in onze kenschets van wat rassenrellen precies behelsden, waren wij bijzonder onnauwkeurig. De ingrediënten geweld en `ras' leveren samen drie varianten op die verschillen en die in politiek opzicht anders kunnen worden gewaardeerd.
(1) Getto-opstanden die uitbraken onder gefrustreerde etnische minderheden die hun achtergestelde positie niet langer accepteerden, die gelijkheid verlangden en integratie opeisten, vormen een eerste type. Het spontanïsme van de opstand werd in links Nederland verschillend beoordeeld. De plunderingen waarmee de rellen gepaard gingen, althans wanneer plaatselijke winkeliers daarvan de dupe werden, golden als onaangenaam bijverschijnsel, maar in beginsel konden dergelijke opstanden worden gewaardeerd als onderdeel van de strijd voor burgerrechten of de bevrijdingsbeweging. Het verzet vormde een hoopvol teken van initiatief en in sociologisch opzicht konden de rellen als een teken van sociale en politieke vooruitgang worden gezien. Een absoluut onderdrukte groep komt niet in opstand, maar wel een die de vrijheid proeft.
(2) Racistisch geweld werd gepleegd in de context van een `race riot' wanneer autochtone vreemdelingenhaters minderheden tot object maakten van hun agressie. Het was lang niet gemakkelijk om achteraf te bewijzen of aannemelijk te maken dat racistische motieven bij dit geweld een rol hadden gespeeld (strafrechtelijk leverde het bijzondere bewijsproblemen op), maar voor de zekerheid de slachtoffers in ieder geval niet tekort te doen, gingen we daar op voorhand liever vanuit. Zulk geweld kon een racistische achtergrond hebben, maar het kon ook een vorm zijn van `verplaatste' agressie wanneer het werkelijke target bijvoorbeeld de overheid was. Hetzelfde redeneerpatroon werd gevolgd door politieke analisten die meenden dat kiezen voor de CentrumPartij eigenlijk niet anders was dan stemmen tegen de gevestigde politiek. Britse onderzoekers (zoals Ben Bowling die racistisch geweld onderzocht in dienst van het Engelse Ministerie van Binnenlandse Zaken) hadden de grootste moeite om hun superieuren en politici ervan te overtuigen dat tussen deze twee vormen van geweld: de getto-opstand en de racistische geweldpleging, verschil bestond. Het waren immers allemaal rassenrellen! De belangrijkste overweging om te waarschuwen tegen dit type geweld was nochtans de opkomst van extreem-rechtse politieke partijen. In de Nederlandse VolksUnie zat een rowdy element, maar ook de latere Centrum Partij die zich naar buiten toe als een conventioneel gezelschap presenteerde, had toch ook figuren aangetrokken die het geweld niet uit de weg gingen.
(3) Het derde soort rassenrel betrof het interetnische conflict. Etnische groepen of althans categorieën die zich op etnische basis organiseerden, raakten slaags. Dit proces was in de Amerikaanse stad Chicago van de jaren twintig goed beschreven als onderdeel van de zogenaamde race relations cycle. Iedere nieuwe immigrantengroep vestigde zich daar in de oudste en meest vervallen stadsbuurt door de huidige bewoners te verdringen. Zolang het nog maar enkele nieuwkomers betrof, ging het goed, maar toen hun aantal groter werd en de `tolerantiedrempel' werd bereikt, begonnen de oude bewoners zich te verzetten. Als die weerstand eenmaal was gebroken, trokken de oude bewoners de buurt uit en vestigden de nieuwe bewoners een eigen sociale en economische infrastructuur. Het proces van successie, etnische opvolging, had dan een hele cyclus doorlopen. Welnu, in de beginfase en naarmate het tipping point van overname werd benaderd, waren er rassenrellen te verwachten. Voor de sociologen van Chicago die het proces beschreven, werd de inzet van het conflict gevormd door de buurt, het huizenbezit, de grondprijzen. Toen daar door naoorlogse sociologen andere vormen van concurrentie aan werden toegevoegd (vooral in het werk van John Rex en Robert Moore: Race, Community and Conflict) werden rassenrellen begrepen als uitvloeisel van de meer abstracte concurrentie-hypothese. De inzet van het conflict tussen etnische groepen zou ook kunnen bestaan uit werk, goed onderwijs en zelfs vrouwen. In onze aanvrage voor het onderzoek in Utrecht en ook in vraaggesprekken daarover die in de media verschenen, dachten wij vooral aan het derde type van conflict. Maar het zij toegegeven: ook de andere typen van rassenrellen deden in onze schildering mee en de begripsbepaling was zonder meer onnauwkeurig.

De voorspelling

Is de voorspelling dat in Nederland wel eens rassenrellen uit zouden kunnen breken uitgekomen? Omdat nu drie betekenissen van het begrip zijn onderscheiden, vergt de vraag een antwoord in drieën. Getto-opstanden in de Amerikaanse zin zijn uitgebleven om de eenvoudige reden dat zich in Nederland geen getto's hebben gevormd. Het bestaan van een omvangrijke publieke woonsector heeft onbeheerste uitsortering van zwakke sociale categorieën in bepaalde stadsdelen verhinderd. Er bestaan in Nederland wel etnische buurten (met een hoog aantal allochtonen) maar die zijn wat betreft hun etnische achtergrond zozeer gemengd dat het niet gemakkelijk komt tot een gemeenschappelijk protest. De Nederlandse verzorgingsstaat heeft er voorts garant voor gestaan dat zich geen bevolkingscategorieën hebben gevormd die econmisch wanhopig zijn. Er tekent zich wel een kolossaal probleem af van allochtone werkloosheid en die is ook nu nog steeds zo omvangrijk dat Commissaris van de Koningin en voorzitter van het Nederlands Centrum Buitenlanders Van Kemenade op 29 september 1999 nog zegt dat een tweedeling tussen allochtonen en autochtonen op de arbeidsmarkt onontkoombaar is `als krachtige beleidsmaatregelen uitblijven' (De Volkskrant, 30.9.1999). In de vraag in hoeverre de slechte positie van sommige etnische groepen op de arbeidsmarkt wordt verklaard door achterstand en hoeveel door achterstelling (discriminatie) wil ik mij hier niet verdiepen, feit is dat ondanks de reusachtige verbetering van de werkgelegenheid in Nederland sommige minderheden nog steeds vier tot vijf maal zoveel werkloosheid vertonen als de autochtone meerderheid. Juist het pijnlijke contrast tussen de algemene welvaart en het eigen achterblijven kan de `relatieve deprivatie' veroorzaken die opstanden veroorzaakt. Dit blijft tot nu toe uit. Er zijn voorts wel politieke protesten geweest die grotendeels zijn veroorzaakt door internationale politieke gebeurtenissen: enige agitatie naar aanleiding van de veroordeling die door de Ayatollahs in Iran over Rushdie werd uitgesproken, verzet van Koerden bij de arrestatie van Öcalan en dergelijke, maar die hebben niet geleid tot ongeregeldheden die qua omvang en ernst te vergelijken zijn met het Molukse gijzelingsdrama van de jaren zeventig. De Nederlandse inspraak- en overlegcultuur bleek tot nu toe goed in staat om politieke onvrede en frustratie te absorberen. Voor criminologen geldt de onderhandelingscultuur als een van de belangrijke oorzaken van het feit dat het geweldsniveau van Nederland (nog steeds) uitermate laag is. Moerings (1989) vergelijkt de wijze waarop de Nederlandse overheid is opgetreden tegen terrorisme in de jaren zeventig en de manier waarop dit in Duitsland is gebeurd. Binnen de Nederlandse traditie reageren politie en justitie terughoudend en flexibel op politiek gekleurde gewelddaden. Escalatie wordt hiermee voorkomen. Repressief overheidsoptreden in West-Duitsland en Italië heeft tot het tegendeel geleid, schrijft Moerings. `Het politiek systeem streeft ernaar om protest te integreren binnen het bestaande Nederlandse systeem, waardoor het van zijn felheid wordt beroofd en wordt "ingepakt" '(Moerings, 1989, p. 376). Dat niet iedereen er zo over denkt, blijkt uit de zeer onlangs uitgegeven memoires van Procureur-Generaal Gonsalves die bij de aanpak van de tweede gijzeling van Molukkers in De Punt in 1977 achter de schermen een leidinggevende rol had gespeeld. `Het was voor mij onbegrijpelijk dat het kabinet-Den Uyl maar bleef onderhandelen met de kapers' schrijft deze nu (Gonsalves, 1999, pp. 186 en 191). Dat kabinet maakte desondanks een einde aan de kaping van de trein met een gewelddadige actie die 6 Molukse kapers en 2 gegijzelden het leven kostte. Den Uyl sprak daarover zonder enige triomf en beschouwde zijn noodgedwongen rigoreuze optreden publiekelijk als een nederlaag. Gonsalves had met zijn Indische koloniale ervaring een multiculturele benadering op het oog gehad. `Zuid-Molukkers hadden een zekere minachting voor het feit dat de Nederlandse overheid zo slap optrad. Ik pleitte voor een duidelijk en krachtig optreden. Ik wist dat Zuid-Molukkers, net als in hun eigen cultuur, daar respect voor hadden. De bevrijdingsactie betekende dan ook een doorbraak'.
Racistisch geweld (de tweede vorm van rellen) is er wel gekomen. In 1983 werd een Amsterdamse jongen van Antilliaanse afkomst neergestoken: Kerwin Duinmeijer. Hij bloedde dood omdat een taxichauffeur weigerde de gewonde naar een ziekenhuis te vervoeren omdat dit de bekleding van zijn stoelen zou ruïneren. De dader van dit `zinloze geweld' was 16 jaar oud en in de media stelde hij onomwonden dat zijn daad door afkeer van zwarten was ingegeven. Dezelfde man is later opnieuw bij zulke incidenten betrokken geweest en hij herhaalde steeds weer zijn weerzin tegen vreemdelingen. Ondanks de omstandigheid dat de rechter in de moord op Duinmeijer geen racistisch motief kon ontdekken, is deze moord het symbool van protest geworden van Amsterdammers tegen racisme. Er kwamen nieuwe incidenten: aanvallen op Tamils in Assen in 1987, een moord op een Pakistaan in Amsterdam in 1987, een moord op een Marokkaan in Haarlem in 1988 en van twee Marokkanen die in Utrecht in elkaar waren geslagen overleed er één. Er kwamen nieuwe `golven' van racistisch geweld zoals alerte onderzoekers als Jaap van Donselaar (1997) en Rob Witte (1996) dit noemden. Nu leek het erop dat de molestaties van asielzoekers en de brandstichtingen van pensions in Duitsland naar Nederland waren overgeslagen.
Of er in Nederland veel of weinig van zulk geweld voorkomt hangt in de eerste plaats af van de definitie. WODC-onderzoekers Bol en Wiersma (1997) die nagaan hoe zulke zaken door de politie en het OM worden afgedaan hanteren een ruime. Hun studie gaat over bedreiging, bommelding, confrontatie, vernieling van gebouwen en andere objecten, (poging tot) brandstichting, (poging tot) bomaanslag en mishandeling. Ze voegen daar nog incidenten aan toe die niet primair zijn te beschouwen als geweld, namelijk bekladding, uiting van racistische taal, verspreiding van folders en nog meer en zo komen zij voor hun onderzoeksjaar op niet minder dan 1.228 incidenten in Nederland. Voor ons doel zegt dit niet zo veel want 690 gevallen, dus meer dan de helft van alle incidenten, hebben betrekking op het bekladden van muren en huizen en overigens overheersen ook de minst ernstige categorieën. Vergeleken met het ons omringende buitenland is dat alles niet veel. Op rassenrellen lijken deze incidenten in ieder geval niet. Volgens Van Donselaar is een belangrijke reden waarom de relatief grote politieke aanhang van extreem-rechts niet wordt omgezet in gewelddadigheid het feit dat van de dreiging van een strafrechtelijke verbod op zulke organisaties een preventieve werking uitgaat. Het protest tegen racistisch geweld is verder steeds groot geweest en afkomstig van particuliere of door de overheid gesubsidieerde organisaties. De anti-discriminatie-bureaus, De Anne Frank Stichting en het Landelijk Bureau Racismebestrijding zijn daarvan de duidelijkste exponenten. Het protest keert zich tegen racistisch geweld als de gemakkelijkste als misdaad te herkennen en daarom te bestrijden, manifestatie van vreemdelingenhaat. Politiek gezien gaat het vooral tegen de Centrumdemocraten en CP '86. In ieder geval is de dreiging van racistische rellen die worden opgezet door extreem-rechtse politieke organisaties sterk afgenomen nu de verkiezingsnederlaag dit element uit de Nederlandse politieke vooralsnog heeft weggevaagd.

Conflicten tussen buurtbewoners en nieuwe vestigers, het derde type van `rassenrel' dat wij in Utrecht onderzochten, zijn in Nederland ook nauwelijks uitgebroken. Het onderzoek Vreemd volk, gemengde gevoelens geeft uitsluitsel waarom dit zo is. Weliswaar was hier, net zoals in het grote voorbeeld Chicago, een ontwikkeling geweest waarbij de buurt de nieuwe exotische groep welwillend was tegemoet getreden en net zoals in Amerika was de `invasie' van volgmigranten en hun gezin en familie met scepsis bekeken, maar tot ernstige vormen van collectieve strijd tussen de gevestigden en de buitenstaanders was het niet gekomen. Anders dan in Chicago was er in sommige buurten nog iets van de oude arbeiderscultuur in tact en de autochtone Utrechters reageerden anders. Zij - en dan betreft het vooral de zogenaamde Turkenmoeders die zich het lot van de eerste alleenstaande of `alleengaande' gastarbeiders hadden aangetrokken - verlangden van de immigrantengezinnen dat ze mee zouden doen aan de activiteiten in de buurt: deelnemen aan het jaarlijkse feest van de straat, hun kinderen op schoolreisjes vergezellen en op elkaar rekenen bij onderling hulpbetoon. Die verwachting werd niet beantwoord, de buitenlanders - in Utrecht ging het vooral om Marokkanen - trokken zich terug in hun eigen leefwereld en bouwden intussen een eigen infrastructuur op van gebedsruimten, winkels en theehuizen. Ze hadden aan zichzelf genoeg en wezen de paternalistische toenadering van de Hollanders af. Die afwijzing zette kwaad bloed en zorgde af en toe voor ruzie, maar overigens voltrok het successieproces zich op welhaast natuurlijke wijze. De `sterkste' mensen (jong, met vooruitzicht op opwaartse mobiliteit) verlieten de buurt om zich te vestigen in de nieuwbouwwijken aan de rand van de stad (Overvecht e.d.) en de ouderen, alleenstaanden en de minst kapitaalkrachtigen bleven achter. Juist van die achterblijvers was weinig weerstand meer te verwachten. Daar waar sprake was van particulier woningbezit was de weerstand heviger: de komst van de `buitenlanders' deed de waarde van de huizen dalen en dit leek een beetje op de situatie in Amerika waar de buurt zich om die reden schrap zette tegen de vestiging van zwarten en latino's, maar de oude arbeiderswijken waren overwegend in handen van woningbouwverenigingen en de gemeente.
De buurt heeft overigens intussen volgens de oude Utrechters een oosters aanzien gekregen en tegenwoordig worden de aardige kanten van de pluriforme samenleving gewaardeerd. Met name de wijk Lombok is een tamelijk vitale multiculturele samenleving geworden waar het potentieel van interetnisch conflict is weggeëbd. Het is in andere steden net zo gegaan. De woningbouw aan de rand van de stad en omliggende gemeenten van de jaren zeventig en tachtig heeft veel jonge gezinnen opgenomen en er zijn gemengde buurten in de binnenstad overgebleven waar het allochtone element domineert. Ook de oudere nieuwbouwwijken van de jaren vijftig (flats van vier verdiepingen en zonder lift) doen in deze hersortering van de bevolking mee. Sommige van deze buurten zijn `probleemaccumulatiebuurten' geworden met een disproportioneel hoge werkloosheid, veel verwaarloosde huizen en een laag niveau van de onderwijsinstellingen en in dergelijke woonomstandigheden schuilt wel degelijk opstandig potentieel, maar is er weinig reden meer om conflicten langs etnische scheidslijnen te verwachten.

De criminaliteit

De conclusie moet wel luiden dat de `rassenrellen' zijn uitgebleven. In geen van de drie onderscheiden varianten hebben zij zich voorgedaan. Of toch wel? Op 23 april 1998 breekt in Amsterdam-West, met name in het Overtoomse veld, 's avonds een rel uit die in alle opzichten aan onze definitie van rassenrel voldoet. De aanleiding is onbenullig. De wijkagent, hier opgetuigd met de titel buurtregisseur, patrouilleert op zijn motorfiets door de wijk en omdat het een mooie lenteavond is met veel spelende kinderen op straat, vraagt hij via de mobilofoon aan drie per voet surveillerende agenten naar de speelplaats te gaan op het Piet Mondriaanplein. De surveillanten treffen daar een brandje aan in een prullenbak en zij vragen de Marokkaanse jongens die er in een groepje omheen staan, wie de brand heeft aangestoken. De Marokkanen geven geen sjoege en de surveillanten staan er een moment besluiteloos bij. Dan komt de buurtregisseur met zijn motor het pleintje oprijden en hij stuurt de jongens weg. Het oploopje heeft inmiddels de aandacht getrokken en er voegen zich anderen bij. `Wegwezen' zegt de buurtregisseur, maar de jongens willen niet erg en als er één verderop langs de muur gaat zitten, houdt de wijkagent hem staande en dat ontaardt in zoveel duw- en trekwerk dat er niet anders opzit dan hem in de boeien te slaan. De jongen vecht terug, bijt de politiemensen en geeft hen een kopstoot. Inmiddels hebben veertig jongens zich verzameld en een daarvan schopt de arresterende agent in de rug.
Een surveilllant vraagt om `assistentie collega'. Er ontspint zich net een discussie met de vader van de gearresteerde als plotseling boven het plein een helikopter verschijnt die op de oproep om assistentie is afgekomen. Nieuwe omstanders stromen toe en er wordt over en weer geschopt, geslagen en geschreeuwd. De politie probeert uit alle macht de menigte die blijft groeien, op een afstand te houden. Drie aangehouden jongens worden naar wijkbureau Meer en Vaart afgevoerd. Alles lijkt oppervlakkig onder controle, maar de Marokkanen worden intussen gemobiliseerd en bezetten een nabijgelegen rotonde. Tweehonderd jongens houden een autobus tegen op dit verkeersknooppunt. De chef van dienst ziet aanleiding om een ordebus te sturen. Tegelijkertijd probeert de wijkteamchef contact te krijgen met bestuursleden van de plaatselijke moskee. Het overleg leidt niet tot resultaat en de politie besluit de rotonde te ontruimen. Er dreigt handgemeen en er vliegen stenen en andere voorwerpen in de richting van de politie. De escalatie gaat verder als de politie zich gedwongen ziet tot charges over te gaan. Het lijkt er een ogenblik op dat de politie de controle over de situatie kwijt is. Het blijft op allerlei plaatsen onrustig, maar na half elf 's avonds keert de rust terug.
Voor Nederlandse begrippen is dit een major event. Het verloop van de gebeurtenissen wordt gereconstrueerd door het Crisis Onderzoeksteam van de Universiteit van Leiden en het rapport doet in alle opzichten denken aan het verslag van Lord Scarman 17 jaar geleden in Londen. Ook hier blijkt bij nader inzien al lange tijd een slechte relatie tussen politie en allochtone jongeren te broeien en de structurele achterstandspositie van minderheden is zonder twijfel een gewichtige achtergrondvariabele (COT, 1998). Er komt een werkgroep (Lankhorst) die de analyse nog eens dunnetjes overdoet om tenslotte met een imponerend lange lijst aanbevelingen te komen. In de zomer die erop volgt, is het opnieuw raak in Amsterdam op het Museumplein, nu vormen internationale politieke gebeurtenissen (Amerikaanse bombardementen op Irak) aanleiding om zich agressief tegen de politie te keren. Dan volgt een rel in 1999 op het Mercatorplein (waarbij commissaris Van Riessen overigens opmerkt dat Marokkanen dit keer het probleem niet zijn, want die hebben de politie juist geholpen!).
Bij nadere beschouwing bestaat er op tal van plaatsen in Nederland reeds lange tijd een gespannen verhouding tussen in het bijzonder Marokkaanse jongeren (en de getalsmatig veel kleinere groep Antillianen) en de politie. Er bestaat ook al een hele literatuur van onderzoeksrapporten en verslagen van expertmeetings: Aalberts en Kamminga inventariseren in 1983 al voorbeelden van gespannen verhoudingen tussen allochtonen en de politie; Dirk ten Boer, chef van politiebureau Balistraat in Amsterdam-Oost beschrijft in 1993 situaties tussen Marokkanen en de politie die voor hetzelfde geld volstrekt uit de hand hadden kunnen lopen (Verhalen uit de Indische buurt); Coppes, de Groot en Sheerazi (1997) brengen verslag uit van hun bevindingen van onderzoek naar dezelfde kwestie in zes steden en ook zij treffen een zo gespannen situatie aan dat ieder ogenblik de vlam in de pan kan slaan. Ze concluderen dat de politie nog lang niet tegen haar lastige taak van ordehandhaving en criminaliteitsbestrijding in een multiculturele samenleving is opgewassen; Meloen (1997) geeft een gedetailleerd relaas van twisten en rellen in de stad Leiden: Omdat we Marokkanen zijn zeker?; een uit enkel Marokkanen bestaande, maar door het Ministerie van Justitie georganiseerde Commissie Marokkaanse Jeugd, doet in 1998 verslag: Samen vol vertrouwen de toekomst tegemoet; Van Baal en anderen (1999) beschrijven de escalatie in de betrekkingen tussen Marokaanse `first offenders' en de politie in het centrum van Rotterdam; Bovenkerk, Van San en de Vries (1999) vatten wat er over dit onderwerp bekend is samen in de publikatie die speciaal voor het Politie Onderwijs en Kenniscentrum van het LSOP is vervaardigd: Politiewerk in een multiculturele samenleving.

Besluit

Dit is een onverwachte ontwikkeling. De rassenrellen van het einde van de jaren negentig lijken te ontstaan via het tussenstation van allochtone criminaliteit en een directe reactie te zijn op inadequaat optreden van de politie. Omdat te begrijpen hebben we meer aan inzichten van de criminologie dan aan etnische studies of de theorieën omtrent collectief geweld. Politie en jsutitie worden al vanaf de jaren zeventig (toen Molukkers, nu Marokkanen, Antillianen en anderen) geconfronteerd met een typisch verschijnsel van een tweede generatie van immigrantengroepen die maatschappelijk slechts weinig of althans onevenwichtig zijn geïntegreerd. Dit verschijnsel doet zich overal voor in immigratielanden en er bestaat onder criminologen een breed gedragen consensus over het feit dat het dan altijd gaat om etnische groepen die in een positie van sociale achterstand verkeren en om groepen waarvan de ouders die zelf gesocialiseerd zijn in een andere cultuur, niet geëquipeerd zijn om hun kinderen voor te bereiden op de eisen die de nieuwe samenleving stelt (zie bijvoorbeeld Waters, 1999). Bij verdere theoretsiche uitwerkingen verschillen de criminologen. Aanhangers van deprivatie-theorieën zullen benadrukken dat de tweede generatie al zo is geïntegreerd dat zij de doeleinden van materieel succes met de grotere bevolking delen. Hun criminaliteit wordt dan verklaard uit het feitelijke omvermogen om dit doel vanuit hun achterstandspositie via conventionele manieren te bereiken. Aanhangers van cultuurtheorieën zullen juist letten op de allochtone achtergrond en zij verklaren de criminaliteit uit de bijzondere culturele omgeving waarin de tweede generatie opgroeit. Tussen aanhangers van deze en andere stromingen bestaat een levendig debat, maar ze zijn het erover eens dat het een typische tweede-generatie-probleem betreft dat waarschijnlijk op de lange duur, bij het voortschrijden der generaties, zal verdwijnen. Let wel het gaat hier om commune criminaliteit, met name vermogendelicten en geweldpleging, en geenszins om open of verhuld sociaal protest of om revolutionaire activiteiten. De delicten zijn algemeen van instrumentele aard en niet expressief om een bekende criminologische tweedeling te introduceren. Allochtone jongemannen (jongens tonen steeds zeker tien maal zo vaak crimineel gedrag dan meisjes) plegen getalsmatig vaak instrumentele misdaden om aan geld te komen en om macht op straat te verwerven, maar zij zijn ondervertegewoordigd in de typisch expressieve delicten waarin autochtone groepen weer sterk zijn zoals (voetbal-)vandalisme en graffiti spuiten. Het zou niet erg overtuigend zijn om aan deze allochtone criminaliteit diepere politieke betekenis toe te kennen en er zijn bij mijn weten ook geen allochtone politici of zaakwaarnemers die hun best doen om zo'n betekenis te construeren.[iv]
Het mag achteraf verbazend heten dat zo weinig minderhedenonderzoekers hebben voorzien dat de sociale problematiek van de volgende generaties van immigranten zich zo prominent aan zou dienen in de vorm van misdaad. Wellicht is het zogenaamde taboe wat zo lang heeft gerust op het vraagstuk van allochtone criminaliteit mede debet aan deze blindheid. De kwestie ligt nu nog steeds zo gevoelig dat de overheid in beginsel nu nog steeds geen etnische criminaliteitscijfers vervaardigt. Sommige minderhedenonderzoekers zagen de criminaliteit onder hun ogen gebeuren maar merkten het toch niet op of verkozen niet te rapporteren wat zij hadden geconstateerd. Anderen schreven wel in vage bewoordingen over deviant gedrag, alternatieve routes van sociale trijging of over overlevingsstartegieën, maar zonder de gedragingen van de betrokken delinquenten te preciseren. Nu moet de kracht van dit taboe ook weer niet worden overdreven. De hoge criminaliteit van Molukkers is door Buikhuisen en Timmerman reeds beschreven in 1971 en Van Praag deed dat nog eens over in 1975 ; Buiks schreef over Surinaamse criminaliteit op de Rotterdamse Kruiskade zonder een blad voor de mond te nemen in 1983. Maar het is waar: tot aan het einde van de jaren tachtig werd in de meeste studies het probleem van allochtone oververtegenwoordiging in de criminaliteit uitsluitend verklaard door de selectiviteit in het werk van politie en justitie. In het rapport van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid van 1989: Allochtonenbeleid, werd voor het eerst gesteld dat er bij meer minderheden een probleem van oververtegenwoordiging bestaat. Daarna volgden Loef en Holla (1989) met een alarmerende nota over straatroof gepleegd door Marokkanen in Amsterdam. Junger en Zeilstra (1989) toonden een sterke oververtegenwoordiging aan van allochtoen criminaliteit bij een zogenaamde self report studie (enquête naar zelf gepleegde delicten). Deze ontwikkeling in de literatuur (met vermelding van de genoemde bronnen) is samengevat door De Haan en Bovenkerk, 1993. Vanaf de vroege jaren negentig is de kwestie `bespreekbaar' geworden en worden hele reeksen van onderzoekingen ingesteld. Thans wordt over dit onderwerp in Nederland met grotere vrijmoedigheid gesproken en geschreven dan in de meeste Europese landen om ons heen.
Zolang het probleem echter werd genegeerd of ontkend, zijn politie en justitie niet in staat geweest om expertise op te bouwen en het probleem effectief aan te pakken. Het is aan alle kanten duidelijk dat de Hollandse manier van optreden tegen criminaliteit onvoldoende helpt, helemaal niets doet of zelfs contraproductieve effecten oplevert. Het strafrecht en haar uitvoeringsorganisatie zijn de producten van een in etnische opzicht monoculturele blanke samenleving en die sluiten niet aan bij de variatie in de beleving van misdaad en straf in de multiculturele samenleving die Nederland inmiddels is geworden (vergelijk Bovenkerk en Yesigöz, 1999). Nu het onderwerp `mag', zijn tal van politiekorpsen of individuele leden daarvan aan het experimenteren geslagen om de etnische minderheden tegemoet te komen. Dat gebeurt in projectmatige vorm: er zijn curussen voor Marokkaanse ouders, er wordt in stadsgebieden met een hardnekkig criminaliteitsprobleem van etnische `harde kernen' een zero-tolerance-beleid gevoerd, er worden onder toezicht van de politie teams gevormd van (voormalige) boefjes om op publieke plaatsen en bij winkelcentra e.d. de orde de bewaken en nog veel meer. Zulke projecten worden soms zo goed en zo kwaad als het gaat geëvalueerd en iedereen is benieuwd te vernemen wat wellicht werkt en waarom. De variatie in aanpak is thans zo uitbundig dat de vraag op zijn plaats is of met deze etnische differentiatie het gelijkheidsbeginsel geen geweld wordt aangedaan. We weten in ieder geval zeker dat veel van die bijzondere projecten ook niet werken en veel weerstand oproepen. Daar ligt een reusachtige bron van conflicten en het is heel goed mogelijk dat dit na Amsterdam-West nieuwe `rassenrellen' op zal leveren.
Wie had dat kunnen denken? Als er sprake is van rassenrellen dan komt dat niet voort uit een beweging van minderheden om zich aan de kluisters van armoede en onderdrukking te onttrekken, het is geen gevolg van racistisch geweld en het komt niet voort uit gespannen verhoudingen tussen etnische groepen. De theoretische voorstellen van twintig jaar geleden hebben gefaald. Is er dan niemand die heeft voorzien dat criminaliteit het grote vragstuk zou worden van minderheden in Nederland? De vraagstelling van de redactie aan de auteurs in dit nummer van Migrantenstudies, nodigt ertoe uit om achteraf ons gelijk te halen. Vooruit dan maar. Meer dan twintig jaar geleden, op 24 april 1979, drukte De Volkskrant een vraaggesprek af met de schrijver van deze bijdrage. Tegen interviewer Han van Gessel zei Bovenkerk: `Het gevolg van deze frustrerende situatie is dat de tweede generatie maatschappelijk succes probeert te bereiken buiten het normale schoolsysteem om. De ervaringen wijzen uit dat daar met name drie terreinen voor benut worden: de sport, de muziek en de criminaliteit. Niet iedereen kan uitblinken in sport of muziek, dus helaas blijft voor veel kinderen de criminaliteit over. De jeugdcriminaliteit onder de tweede generatie buitenlanders zal ongetwijfeld een belangrijk probleem in de toekomst worden'.

Frank Bovenkerk is cultureel antropoloog en als hoogleraar criminologie verbonden aan het Willem Pompe Instituut voor Strafrechtswetenschappen van de Universiteit Utrecht.

Literatuur

Aalberts, M.M.J. en E.M. Kamminga (1983). Politie en allochtonen. 's-Gravenhage: Staatsuitgeverij.

Baal, I van e.a. (1999). Over Marokkaanse `first offenders' en de Rotterdamse politie. Rotterdam/Utrecht: Politie Rotterdam-Rijnmond/Willem Pompe Instituut.

Boer, D. ten (1993). Verhalen uit de Indische buurt. Beek-Ubbergen: Tandem-Felix.

Bol, M.W. en E.G. Wiersma ((1997. Racistisch geweld in Nederland. Den Haag: Gouda Quint.

Bovenkerk, F., K. Bruin, L. Brunt en H. Wouters (1985). Vreemd volk, gemengde gevoelens. Etnische verhoudingen in een grote stad. Meppel: Boom.

Bovenkerk, F., M. van San en S. de Vries (1999). Politiewerk in een multiculturele samenleving. Beek-Ubbergen: Tandem-Felix.

Bovenkerk, F. en Y.Yesilgöz (1999). Multiculturaliteit in de strafrechtsopleging?. Beleid en Maatschappij (binnenkort te verwachten).

Commissie Marokkaanse jeugd (1998). Samen vol vertrouwen de toekomst tegemoet: Den Haag: Ministerie van Justitie.

Coppes, R., F. de Groot en A. Sheerazi (1997). Politie en criminaliteit van Marokkaanse jongens. Deventer: Gouda Quint.

Donselaar, J. van (1997. Monitor Racisme en extreem rechts, Eerste Rapportage. Leiden: LISWO, Universiteit van Leiden.

Gonsalves Mr. (1999). Memoires. Amsterdam: Arbeiderspers.

Meloen, J.D. (1997). Omdat we Marokkanen zijn zeker? Leiden: Liswo, Universiteit van Leiden.

Moerings, M. (1989). Terrorisme: een serieus probleem voor Nederland?, Tijdschrift voor Criminologie, 31 (4), 357-378.

Penninx, R. (1988). Wie betaalt, bepaalt? De ontwikkeling en programmering van het onderzoek naar migranten, etnische minderheden en woonwagenbewoners 1955-1985. Amsterdam, Sociaal-Geografisch Instituut, Universiteit van Amsterdam.

Phillips, D.L. (1982). De rectificatie van onrechtvaardigheid. Het geval van Surinamers en Antillianen in Nederland, Beleid en Maatschappij, IX (5), 129-137.

Rex, J. en R. Moore (1967). Race, Community and Conflict. A Study of Sparkbrook. Oxford: Oxford University Press.

Scarman, Lord (1981). The Brixton Disorders 10-12 April 1981. Londen: Her Majesty's Stationary Office.

Solomos, J. (1988). Black Youth, Racism and the State. Cambridge: Cambridge University Press.

Taylor, S. (1984). The Scarman Report and explanations of riots. In: John Benyon (Red.), Scarman and after. Essays reflecting on Lord Scarman's report, the riots and their aftermath, Oxford: Pergamon Press.

Waters, T. (1999). Crime and Immigrant Youth. Thousand Oaks: Sage.

Witte, R (1996). Racist Violence and the State. Londen en New York: Longman.
[i]. De hoogleraren in de etnische studies die er nu nog steeds zitten, Entzinger en Penninx, zijn allebei als beleidsambtenaar begonnen. De wetenschappelijke medewerkers Molleman en Fernandes Mendes werden hoofd van de afdeling van het Ministerie van Binnenlandse zaken die het minderhedenbeleid coördineerde.
[ii]. `Nederland organiseert zijn eigen oppositie' heb ik de minderhedenonderzoeker van het eerste uur, Hans van Amersfoort vaak horen zeggen.
[iii]. Thans gaan er stemmen op om de discussie over de schuld van de slavernij wel te voeren.
[iv]. Marxistisch geïnspireerde auteurs in het Verenigd Koninkrijk doen dat nu juist wel. Hun discours aangaande het zogenaamde probleem van zwarte criminaliteit wordt gedomineerd door de vraag in hoeverre de stadsopstanden van Brixton in 1981 en daarna, moeten worden begrepen als een reactie op racistische onderdrukking (Solomos, 1988). Het optreden van de politie wordt hier bediscussieerd als vraagstuk van racisme bij de politie. Deze definitie van de situatie is zelfs door hoge politiechefs overgenomen. Naar aanleiding van een zaak waarbij de politie van Londen heeft geblunderd bij het onderzoek naar een racistische moordzaak (de zaak Lawrence) heeft de korpschef van het tweede korps in het land (Manchester) zojuist in voorjaar 1999 publiekelijk toegegeven dat de Britse politie onderhevig is aan institutioneel racisme. In Nederland zie ik dat nog niet zo gauw gebeuren en daar is, lijkt mij, ook geen aanleiding toe.